L'OFFICIEL BookClub: Giữa Đất Và Nước, giữa đời và đợi
“Và đột nhiên tôi thấy vui sướng trước sự an toàn tuyệt vời của biển so với sự bất an của đất liền, thấy hạnh phúc vì đã chọn cuộc đời không cám dỗ, không có những nhì nhằng khó chịu, thuần vẻ đẹp đạo đức nhờ sự thẳng thắn tuyệt đối trong lời gọi và sự chuyên nhất trong mục đích của nó.”
Joseph Conrad (1857 - 1924) là một người Ba Lan lưu vong từng làm thuỷ thủ trên tàu Pháp và Anh, ông trở thành công dân nước Anh vào năm 1886 và sau khi kết thúc nghề đi biển, ông chọn đi theo văn nghiệp và là một trong những cây bút vĩ đại góp phần làm dày và phong phú cho nền văn học Anh quốc. Văn tiếng Anh của Conrad là thứ tiếng Anh trau chuốt, hoa mỹ, dày đặc những mô tả và đào sâu vào những suy tư và tự vấn qua những lời kể, cảm thán và đặt câu hỏi từ các nhân vật. Conrad đã từng viết rằng, nhiệm vụ cơ bản của một nhà văn là “khiến bạn nhìn thấy”. Cũng có lẽ vì thế mà tiểu thuyết lẫn truyện ngắn của Conrad không rườm rà hay sa đà vào những chi tiết giật gân, kinh dị dù rằng những tình huống liên quan đến biển cả bao la là kho tàng màu mỡ để ông khai thác các yếu tố “câu khách” ấy. Dẫu rằng Conrad viết theo lối hoa mỹ nhưng chúng luôn rõ ràng, đi thẳng trọng tâm, như một người lái tàu lành nghề hiểu rõ hải trình và con tàu gắn bó với mình. Cách kể và con chữ của Conrad không hề nao núng hay hoang mang, nhưng các nhân vật của ông thì luôn chìm trong trạng thái chênh chao “say sóng” ấy.
Conrad thường sử dụng lối kể chuyện với người kể ẩn danh hoặc nhân vật kể lại hành trình của tuyến nhân vật khác theo góc nhìn của mình. Ta có thể thấy rõ phong cách này trong tác phẩm Giữa Lòng Tăm Tối (Nham Hoa dịch. NXB Tao Đàn) đã được xuất bản tại Việt Nam những năm trước, quyển tiểu thuyết được một nhân vật “Tôi” kể lại câu chuyện do Marlow kể về hành trình đi tìm một người khác của mình bằng con tàu hơi nước xập xệ, chắp vá trên dòng sông Congo. Hay ta có thể thấy trong May (Anh Hoa dịch, NXB FORMApubli) câu chuyện cũng được nhân vật Marlow (một trùng hợp thú vị chăng?) kể lại câu chuyện trên đất liền cho một nhân vật “Tôi” khác. Cũng nhờ lối kể chuyện độc đáo này mà các câu chuyện của Conrad được mở rộng và đào sâu hơn, độc giả khi đứng trước một người kể chuyện bất khả tín, hoàn toàn có thể tự nảy sinh những cách nhìn nhận của riêng mình về cảnh huống ấy và thậm chí còn tự biên diễn lại câu chuyện, một cách vô thức, trong hình dung của mình suốt trải nghiệm đọc.
Trong tập truyện ngắn Giữa Đất Và Nước (NXB FORMApubli), Conrad sử dụng kỹ thuật này cho truyện cuối cùng Freya Của Bảy Đảo, như một điểm kết thúc vòng tròn quen thuộc và đều đặn ta vốn thấy trong văn phong của Conrad. Nói thế không có nghĩ Vận May Mỉm Cười hay Kẻ Đồng Hành Bí Mật trở nên quá xa lạ. Phong cách mô tả biển cả và cảm xúc do đại dương mang lại vẫn đậm chất Conrad hơn bao giờ hết.
“Và đột nhiên tôi thấy vui sướng trước sự an toàn tuyệt vời của biển so với sự bất an của đất liền, thấy hạnh phúc vì đã chọn cuộc đời không cám dỗ, không có những nhì nhằng khó chịu, thuần vẻ đẹp đạo đức nhờ sự thẳng thắn tuyệt đối trong lời gọi và sự chuyên nhất trong mục đích của nó.”
Chắc chắn chỉ có một người đã từng thuộc về biển cả, đã từng cảm nhận *cái bao la khủng khiếp cô đơn vào những đêm sáng sao và nỗi rùng mình ớn lạnh khi đáy tàu sượt ngang một tảng đá ngầm* mới có thể viết nên những câu từ như thế. Tuyến tính trong tập truyện ngắn Giữa Đất Và Nước tăng dần đều để ta từ từ tiến vào nội tâm của văn chương Conrad. Vận May Mỉm Cười kể theo ngôi kể “Tôi” với tuyến thời gian trôi chậm đều và không phân mảnh. Truyện ở giữa; Kẻ Đồng Hành Bí Mật, phong cách người kể chuyện “ẩn danh” từ từ le lói, dù trong trường hợp này ta thấy rõ đó là vị thuyền trưởng vừa nhậm chức trên con tàu, nhưng anh đang kể về một kẻ bí mật, một bóng ma và câu chuyện do bóng ma đó thuật lại. Kế đó là Freya Của Bảy Đảo, một Conrad vẹn nguyên quen thuộc và ta vốn đã bị chiêu dụ đi “vào lòng tăm tối” ngày trước.
Conrad thường viết về biển, bởi chính ông cũng là một con người gắn liền với cuộc đời trên biển. Biển của Conrad sẽ không chỉ là nơi những con sóng liên tục nối đuôi nhau mà nó còn là những vùng đất liền, nơi biển sâu thong thả ngả mình vào những cảng, những bến, những vùng nước nông và ở đó, ở nơi giữa đất và nước đó, cũng là khoảng trống tách bạch giữa sự đời và sự chờ đợi. Đối với những thuyền trưởng, thuỷ thủ hay sĩ quan của Conrad, đất liền là cuộc đời trong mắt họ. Một cuộc đời được viết bằng thứ ngôn ngữ mặn chát mùi đại dương. Cuộc đời mà trong từng câu mô tả về nó sẽ luôn là dấu chấm than hoặc chấm hỏi bởi dường như họ không thể nào chịu đựng nổi thực tại rằng số phận con người cũng sẽ luôn luôn neo đậu và bị kiềm toả như chính những vùng đất liền họ đang đặt chân. Họ không có một lý tưởng rõ ràng khi chân họ đặt trên đất thay vì trên boong. Họ là những bóng ma biển khơi loanh quanh nơi trên bờ, dưới cảng và luôn thắc mắc về cách thế giới này vận hành. Họ chứng kiến đủ nhiều sự kiện của cuộc đời gắn liền với đất để tự nghiệm ra rằng thứ họ đang chờ đợi để chạm đến nằm ở vùng nước xanh có khi hiền lành và lắm khi dữ dội ngoài kia. Nhưng đó là gì? Là gì? Những người đàn ông sẽ trả lời bằng cách đặt tay lên bánh lái và ánh mắt hướng về xa xăm.
Ta cũng cần phải nhận định rằng các nhân vật của Conrad không cố định một chức vụ, có khi là thuyền trưởng, thủ thuỷ, thuyền phó,… và đặc biệt những con tàu là tàu buôn, thuyền hơi nước và thuyền buồm; Từ Giữa Lòng Tăm Tối, đến May hay Giữa Đất Và Nước cũng thế. Họ không có một cuộc chiến, không có kẻ thù để phải nả súng vào hay một con cá voi cần phải săn. Họ chỉ có bản thân mình và đại dương đã hát hò bên dưới. Nếu may mắn họ sẽ tìm được cho mình cơn phấn chấn trước cơn gió biển mặn mòi và tiếng sóng đập vào thân tàu. Còn tệ hơn thì họ sẽ lờ mờ nhận ra một thứ lý do oái oăm, một trò đùa thô thiển của số phận khiến họ nấn ná ở lại nơi đất liền và đáng sợ hơn là *những “tưởng” mình đã chán ngấy biển khơi*
Ở nơi giữa đất và nước đó, cũng là khoảng trống tách bạch giữa sự đời và sự chờ đợi. Họ chứng kiến đủ nhiều sự kiện của cuộc đời gắn liền với đất để tự nghiệm ra rằng thứ họ đang chờ đợi để chạm đến nằm ở vùng nước ngoài kia. Nhưng đó là gì?
Trong Vận May Mỉm Cười, người thuyền trưởng chỉ thấy những điều chẳng mấy đẹp đẽ ở vùng đất cảng. Tâm trạng của ông cũng bị xói mòn khi con tàu cập bến nơi đây. Ông chỉ có thể thoải mái và vô ưu khi lao ra biển, một tuyên ngôn không lời về tự do không nhuốm màu phán xét về hành động trốn tránh. Cô con gái Alice của tay thương nhân Jacobus gây ra trong ông nhiều rúng động, những bí ẩn nơi đất liền cũng khiến ông khao khát không kém gì ở chốn biển cả xa xôi. Phải chăng thuyền trưởng tức giận vì ông cũng hiểu rõ điều đó, rằng chỉ cần trong một thoáng chốc thôi ông sẽ tìm đủ cho mình lý do để neo đậu lại. Cái lý do có khi không phải đến từ bộ đầm mỏng tang của Alice khi chôn chặt thân hình của cô ngoài vườn hay nụ hôn sượt qua môi, mà lý do là vì ông đã nhận ra nỗi ám ảnh đất liền mang lại cũng lớn lao và nặng nề không thua gì biển cả. Sự tĩnh lặng và chịu đựng của con người của đất – Jacobus như một tảng đá chặn đứng không cho thuyền trưởng có thể tiếp tục xuôi theo dòng chảy trốn chạy của mình. Ông không biết mình trốn chạy khỏi điều gì, nhưng ông biết Jacobus cố gắng vì điều này nơi đất liền. Và vì thế, thuyền trưởng đã không thể trốn tránh một điều bắt đầu le lói trong đầu mình, cái le lói dẫn đến quyết định cuối cùng của ông ở cuối truyện.
Hoặc trong một trường hợp khác như Freya Của Bảy Đảo, không điều gì khiến Jasper phải nán lại đất liền. Trái với Vận May Mỉm Cười, mọi thứ từ tình yêu tới mỹ nữ đều là động cơ thúc đẩy chàng thuyền trưởng trẻ tuổi giong buồm ra vùng nước rộng lớn. Thế nhưng, bản chất đó cũng là một tảng đá ngầm được định sẵn để đánh tan tành cái tự do từ trong tâm khảm người hải nhân mang đầy khao khát ấy. Jasper có lẽ là nhân vật mang bi kịch khốc liệt nhất trong Giữa Đất Và Nước bởi Jasper của Freya đã cắt lìa cuộc đời mình và sự chờ đợi một khúc ca khải hoàn trong tương lai, rồi anh nhập tất cả chúng vào con tàu mắc cạn của mình. Khoảng giữa đất và nước của Jasper đã biến mất, không còn một chốn giao nhau giữa những nhập nhằng, ưu tư bất khả gọi tên, Jasper đã chết chìm và đau đớn thay chẳng phải trên biển. Anh chìm bởi khoảng không gian làm nên nền tảng giữa đất và nước, giữa đời và đợi của anh đã thủng đáy, nó cuốn anh tuột vào lòng tăm tối và chẳng thả một sợi dây. Jasper hỡi Jasper, anh đâu có ngờ điều kinh khủng nhất đối với một hải nhân chẳng phải là đắm thuyền hay “gầm thuyền đụng đáy” mà là đây, khi cái nơi giữa đất và nước ấy tan rã, anh cũng dần tan rã ra theo.
Thế nhưng những vùng đất không phải lúc nào cũng là mối đe doạ đối với hải nhân của Conrad, đôi lúc nó mang song hành hai nhiệm vụ vừa hăm doạ vừa thúc đẩy. Kẻ Đồng Hành Bí Mật là truyện ngắn nằm giữa, cũng là truyện duy nhất trong Giữa Đất Và Nước không mang yếu tố của đất ngay từ đầu nhưng càng về sau thì sự xâm nhập của đất càng lúc càng lộ rõ. Thậm chí nó còn mang yếu tố kỳ ảo khi Conrad mô tả nó tựa một khối đen uy nghiêm, sừng sững, làm tê liệt những con người vốn quen với biển cả. Trên con tàu mà người thuyền trưởng không hiểu về nó lẫn thuỷ thủ đoàn của mình nhưng lại chọn hiểu và tin một kẻ lạ mặt từ dưới nước ngoi lên. Một hiện thân song sinh; anh ta đã gọi bạn đồng hành bí mật của mình như thế. Khi tiến gần với vùng đất, vị thuyền trưởng mang đầy âu lo kia dường như lại bình tĩnh hơn bao giờ hết. Anh lấy lại được quyền kiểm soát trên con tàu và trong chính hành vi của mình. Anh biết anh thuộc về biển và điều anh đợi chờ; sự kiểm soát anh đang tìm kiếm; vốn luôn nằm ở đại dương. Kẻ đồng hành bí mật có bơi vào vùng đất liền mà anh đã mạo hiểm tiến tới gần hay không? Chính anh cũng không trả lời được, nhưng anh mong đợi điều gì? Ta có thể đoán được chăng? Anh mong chờ một vùng đất hay vẫn tiếp tục là một đợt sóng biển? Thế thì ta hãy nghĩ thế này, sự xa rời mà anh cảm nhận trên con tàu do chính mình chỉ huy có thể là phản chiếu của nỗi lo khi xa rời những thực tại quen thuộc. Nhưng thực tại quen thuộc đó không phải thực tại trên đất liền mà chính là thực tại trên boong tàu, trên biển. Trò đùa oái oăm của cuộc đời trên đất liền đã đẩy vị thuyền trưởng vào cảnh huống bối rối, xa lạ trên con tàu kia và điều gì đã mang lại cho anh sự bình tâm? Đó chính là biển. Vẫn luôn là biển. Là một kẻ đồng hành bí mật cũng đến từ biển. Hắn ngoi lên từ biển, hắn như soi tỏ nội tâm của người đang bị đất liền làm cho hoang mang và hắn đòi hỏi một sự táo bạo. Một lời sấm truyền từ biển khơi. Một thách thức ép buộc phải tới thật gần đất để hiểu rằng ta thuộc về biển nhiều đến nhường nào. Khoảng giữa đất và nước đã được bảo toàn, dẫu nhiều rủi ro, nhưng may mắn thay nó không tan rã như cách nó đã nhấn chìm Jasper của Freya.
Có sự liên kết nào giữa đất và nước hay không? Tựa đề tiếng Anh của tác phẩm là Twixt Land And Sea có nghĩa đúng như định nghĩa về phần không gian diện tích giữa đất và nước, nhưng trong tiếng việt, nếu ta trí trá hiểu theo kiểu so sánh giữa đất và nước có những tương đồng và khác biệt gì thì liệu ta có nhìn thấy một chân trời nào đó không?
Điểm giống nhau có lẽ chúng đều là những yếu tố giam hãm lẫn nâng đỡ những kẻ thuộc về mình. Những con người, hay đúng hơn là nhân vật của Conrad sẽ tìm thấy sự an toàn lẫn bức bối, một nỗi phức cảm ngay chính tại nơi mình vốn quen thuộc, nơi cấu thành nên tư duy, tập quán và số phận mình. Tất cả đều muốn thoát ra những đồng thời vẫn muốn gắn bó. Nhân vật trong Vận May Mỉm Cười vẫn muốn được quay lại ngôi nhà có Alice để gặp cô lần nữa. Freya vẫn muốn bám lấy Jasper để thoát khỏi lồng son những đồng thời nàng vẫn chẳng thể nào lý giải được lý do vì sao nàng chần chừ, hoặc nàng trốn tránh nói về nó, nó bao bọc nó bởi một lời hứa hẹn và nàng cố bám vào để tin.
Không có sự khác nhau giữa đất và nước, chỉ có những số phận được phân bổ trên cả hai nơi ấy phải đón nhận những trò cợt nhả của định mệnh khác nhau, để rồi cũng đi đến một điểm dừng giống nhau. Tập truyện ngắn khởi đầu với một người phụ nữ và kết thúc bằng một người phụ nữ. Bao bọc quanh họ là số phận được định hình bằng những đường biên. Những người đàn ông luôn nhìn về phía biển. Phải chăng vì họ bất an? Như Ishmael của Merville cũng phải tìm ra tận “thế giới nước” mỗi khi chẳng còn biết gì làm với cuộc đời mình. Nhưng Conrad đâu cho ta một đáp án dễ dàng đến thế. Ông bắt các nhân vật run rẩy trước số phận còn độc giả loay hoay với cơn ngứa ngáy vì băn khoăn. Bởi có khi ra tận biển cả thì đàn ông cũng vẫn chỉ nhìn thấy bản sao của chính mình và rồi run rẩy trước những **vệt sáng phốt pho dạt qua dạt lại nơi vùng biển tối đen bên dưới**. Những gã đàn ông không đủ sức nhảy bổ xuống biển, nhưng họ sôi nổi nhảy chồm vào những trò đùa dai của số phận. Còn những người phụ nữ sau khi chiến thắng sự “vô lý” của những gã đàn ông họ quay sang **nghi ngờ chính mình**. Một con tàu mắc cạn. Một hải trình buồn. Một điểm chạm giữa trời và biển chỉ có thể có được nhờ hình dung. Còn giữa đất và nước thì chẳng có gì ngoài việc là một khoảng nghỉ.
Một khoảng nghỉ không tên, một trạng thái rõ ràng không nhập nhằng trước lúc ta chọn về cho mình một cuộc đời ô tạp bất khả lý giải hay sự đợi chờ một điều gì đó bất khả gọi tên nơi vùng biển hỗn mang. Thế nhưng, khi ta đang trong trạng thái giữa đất và nước ấy, giữa cuộc đời và sự đợi chờ ấy, ta vẫn chẳng thể nào biết được đâu là thứ mình muốn nắm bắt cho số mệnh của mình. Ta chỉ có thể biết được ta muốn gì khi đã hoàn tất việc chọn lựa, tựa hồ khoảnh khắc tung đồng xu, ngay lúc đồng xu tung lên không trung, trong hai, ba giây ngắn ngủi nhưng tàn khốc tựa một cơn sóng thần, ta chợt đau đớn khám phá ra bí mật về một đời người. Sự định sẵn đầy oan trái. Nỗi u hoài đang nén chặt một cơn nấc khan; nó mang tên ‘số phận’.
*(mượn lời tiểu thuyết May)
**(mượn lời trong tập truyện ngắn Giữa Đất Và Nước)
