Chủ nghĩa Tối giản: Hai mặt gương soi những mặt người

Đứng trước các tác phẩm của nghệ thuật Tối giản, ta bắt đầu phải hồi chiếu lại rằng đâu mới là nghệ thuật và điều gì làm nên nghệ thuật. Chủ nghĩa Tối giản như một đối cực với những điều mà ta tin là nghệ thuật – sự tạo tác tỉ mỉ hay sự giàu có về ngữ nghĩa cùng cảm xúc. Chủ nghĩa Tối giản cũng xoá mờ vai trò của một người tác giả, dường như ai cũng có thể “đặt hàng” những tác phẩm này, vậy rốt cuộc có thật sự rằng bất kỳ thứ gì cũng là nghệ thuật như Duchamp từng nói hay không? Hay đây chỉ là một sự nguỵ tạo khác của thị trường nghệ thuật và cái ta nhận được chỉ là một chiếc hộp đắt đỏ?

Với mỗi tác phẩm trong hình thái công nghiệp, kiệm lời, chủ nghĩa Tối giản làm sống lại thái độ hoài nghi với nghệ thuật của chúng ta, khi chúng ta phải định nghĩa lại Nghệ thuật rốt cuộc là gì?

Có lẽ vì thế mà từ cuối những năm 1950, chuỗi tác phẩm Black Paintings (Những Bức Tranh Đen) của Frank Stella đã được trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại MoMA và làm ông nổi tiếng khởi đầu cho Chủ nghĩa Tối giản. Bên cạnh đó, tác phẩm của người được coi là một trong những ảnh hưởng chính cho Nghệ thuật Tối giản là Malevich vào năm 1915 là Black Square (Một hình vuông đen) chỉ là một hình vuông đen độc nhất. Sự tối giản trong tạo hình làm bật lên sự phẳng lì sắc bén của toan vẽ, nom như không có bất kỳ yếu tố con người nào đã tạo tiền đề cho nghệ thuật Tối giản sau đó. Từ những hộp đồng của Donald Judd, cho đến đèn LED màu sáng chiếu một góc “hộp trắng” phòng tranh của Flavin trong pink in the corner (màu hồng trong góc phòng), cho đến những điêu khắc hình hộp của Sol LeWitt. Ta cảm thấy như những tác phẩm này không có hơi thở con người với quy trình sản xuất công nghiệp, không có sự thực hành trực tiếp của nghệ sĩ cũng như hình thái trung tính, hoàn toàn không khơi gợi ngữ nghĩa cảm xúc. Chủ nghĩa này dường như trở thành nghệ thuật vì chúng khước từ những mong mỏi thường có của ta với nghệ thuật, chìm vào trong sự Không, bên cạnh nghệ thuật Ý niệm hay nghệ thuật Thực Địa.

Các tác phẩm nghệ thuật Tối giản với kích thước lớn cùng hình thái gãy gọn, công nghiệp, và sắc bén của nó thường làm lung lay hệ thống thứ bậc trong trải nghiệm nghệ thuật vốn thường đề cao tính thị giác với cặp mắt ở vị trí cao nhất. Với các tác phẩm này, người xem trải nghiệm tác phẩm không chỉ với ánh nhìn mà còn để cho cơ thể dẫn dắt trong tương tác với không gian. Một ví dụ ở đây chính là tác phẩm Ton of Tea (2007) của Ai Weiwei - một trong những nghệ sĩ đương đại siêu sao của Trung Quốc cũng như toàn cầu. Tác phẩm là một khối trà đơn giản với kích thước 100 x 100 x 100cm. Dẫu vậy nó vẫn mang theo nhiều hàm ý về tình hình chính trị và văn hóa trên thế giới. Khối trà được tạo ra từ 1 tấn trà Phổ Nhĩ ép chặt lại, đây là loại trà đắt tiền và gắn liền với truyền thống uống trà tại Trung Quốc.

Tác phẩm cũng có thể được phân tích theo vai trò của trà trong văn hóa, lịch sử, chính trị trên thế giới như cách trà đã khơi mào cuộc nổi dậy Tiệc trà Boston hay là ở Việt Nam, trà gắn liền với lịch sử chống xâm lược với các đồn điền trà được lập ra bởi thực dân Pháp bên cạnh các đồn điền cao su vẫn còn tồn tại đến ngày nay. Đứng trước Một tấn trà của Ai Weiwei, thị giác không còn chiếm thế thượng phong trong trải nghiệm nghệ thuật vì góc nhìn của ta chỉ có thể bao hàm được một góc độ. Thay vào đó, song song với ánh nhìn, ta để cơ thể dẫn dắt, cẩn thận nghe mùi trà, hay cảm nhận như thể rằng ta có thể vòng tay ôm lấy tác phẩm rồi chạm vào sự sần sùi của nó. Tính chất công nghiệp trong thực hành nghệ thuật tối giản có lợi thế ở điểm đó, rằng nghệ sĩ giờ có thể làm nên những tác phẩm với quy mô, kích thước đáng nể, chính xác, sắc bén, trong một quy trình hiệu suất, mang lại một trải nghiệm toàn thân cho người xem tác phẩm.

Các tác phẩm nghệ thuật tối giản với sự kiệm lời của nó có thể làm ta thấy như có một bức tường ngăn cách giữa ta và tác giả. Tuy nhiên, nghĩ về những tấm tranh đen của Frank Stella hay tác phẩm Blue Monochrome (Đơn sắc Xanh) của Yves Klein, có lẽ không có sự phân định giữa ta và tác giả đối với nghệ thuật Tối giản. Màu xanh của Yves Klein có thể không là gì cả nhưng cũng có thể là tất thảy mọi điều. Khán giả và tác giả ngỡ như là những đường tiệm cận không thật sự giao thoa, giờ như tìm được giao điểm. Như những tấm toan nhấn mạnh vào sự “không có” của mặt tranh, trơn nhẵn, đều màu, hay những tấm kim loại cho ta soi mình vào, các tác phẩm Tối giản đóng vai trò tựa như mặt gương, cái ta đọc được từ tác phẩm, có lẽ là những giá trị quan của chính chúng ta đang được phản chiếu lại.