Hà Nội – Cảm thức đô thị đa thanh trong điện ảnh độc lập
Hà Nội từ lâu đã là nơi ký thác ký ức và cảm hứng nghệ thuật, một thành phố vừa ướm mình trong vẻ hào hoa, thanh lịch, vừa mang nhịp chuyển không ngừng của thời đại. Từ những con ngõ nhỏ ngập tràn nắng sớm đến con đường đô thị sôi động, tất cả cộng hưởng tạo nên một bản hòa âm đa sắc, nơi nhịp sống cứ thế len lỏi, bồi đắp trong tâm tưởng của mỗi người về một đô thị sâu tầng văn hóa.
Không chỉ là bối cảnh cho những thước phim hoài niệm hay dòng chảy điện ảnh chính thống, Hà Nội còn là bệ phóng cho dòng phim độc lập – nơi các nhà làm phim vừa khai thác hình ảnh thủ đô vừa khám phá nhịp điệu vi tế của đời sống đô thị. Điện ảnh phản chiếu cách hình dung của mỗi người về Hà Nội qua những góc máy, những khuôn hình mang ý niệm thời gian và ký ức.
Một Hà Nội trang nhã qua điện ảnh xưa
Bộ phim Kiếp Hoa (1954) là một trong những tác phẩm hiếm hoi tái hiện Hà Nội trong những năm sơ tán bằng những khung hình đượm vẻ trang nhã và thanh bình. Dù được sản xuất trong giai đoạn nền điện ảnh Việt Nam còn sơ khai về công nghệ và kỹ thuật, bộ phim vẫn thể hiện sự chỉn chu trong dàn dựng bối cảnh và thiết kế mỹ thuật. Kiếp Hoa không đặt Hà Nội trong những biến động thời cuộc hay những ám ảnh chiến tranh, mà khắc họa một đô thị trầm lắng của giới tư sản đương thời – nơi những mối nhân duyên giao hòa trong những không gian yên ả. Hà Nội những năm ấy, dẫu được được khắc họa qua những thước phim trắng đen, lại không hề xa lạ hay tiêu điều.
Những trường đoạn như phân cảnh hai chị em lang thang tìm việc đến dáng vẻ của những thiếu nữ mặc áo dài trắng bên hồ Gươm, những chiếc xe Peugeot nối đuôi nhau trên phố – tất cả tạo nên một Hà Nội vẹn nguyên bản sắc, khi những tòa cao ốc chưa hiện hữu, khi vẻ đẹp nguyên sơ của đô thị chưa bị bồi đắp bởi những lớp tô vẽ nhân tạo.
Đến năm 2000, Trần Anh Hùng tiếp nối dòng chảy điện ảnh lấy bối cảnh Hà Nội và đưa vẻ đẹp hào hoa của thủ đô vào Mùa Hè chiều thẳng đứng. Từ ánh sáng nhuốm màu hoài niệm đến những khuôn hình trau chuốt, Hà Nội trong phim là miền ký ức mang “ánh nê-ông pha biếc buổi chiều” (Bằng Việt) được tái hiện bằng mọi giác quan, là những khóm hoa rung rinh trên ban công nhà cổ, là làn gió khẽ đẩy tấm rèm vải hoa, là bóng dáng ba chị em thả suối tóc đen tuyền, gội đầu trong sân. Những lát cắt ấy tạo nên một Hà Nội vừa quen, vừa lạ, khiến người xem phải giật mình tự vấn: “Là Hà Nội – nhưng cũng không là Hà Nội?”.
Trong thế giới điện ảnh của Trần Anh Hùng, Hà Nội là một thực thể sống động, nơi vẻ đẹp thâm trầm và bí ẩn của đô thị phản chiếu qua những xung đột hiện sinh của ba nhân vật nữ. Thành phố không lên tiếng, nhưng chính sự thinh lặng ấy lại là phông nền hoàn hảo cho những tương tác cộng sinh, những khắc khoải cá nhân.
Một Hà Nội lãng trôi theo nhịp điệu đô thị
Nếu từ những năm 1954 đến trước 2000, Hà Nội trong điện ảnh mang dáng vẻ thanh lịch và trang nhã, điện ảnh độc lập sau năm 2000 lại soi chiếu thành phố này dưới một lăng kính khác: một đô thị ngột ngạt, nơi lớp thị dân trẻ loay hoay tìm kiếm bản sắc. Điển hình là bộ phim Chơi Vơi (2009), nơi đạo diễn Bùi Thạc Chuyên phác họa một Hà Nội thân thuộc đến kỳ khôi, gần gũi đến độ những người xuất hiện trong phim có thể là bất cứ ai ta bắt gặp trên đường. Ở đó, không gian sống gói gọn trong những căn tập thể chật chội, những mảng sáng tối đan xen làm nền cho chuyện tình đơn phương của một nhà văn đồng tính. Thế giới trong Chơi Vơi trôi chảy như một dòng ý thức, con người cứ thế cuốn theo nhịp điệu đô thị.
Tiếp nối cảm hứng đô thị, đạo diễn Nguyễn Hoàng Điệp khắc họa một Hà Nội chất chứa nỗi niềm trong Đập Cánh Giữa Không Trung (2014). Bộ phim mở đầu bằng ánh sáng vàng vọt từ một bóng đèn phụt tắt trong cơn mưa, từ góc máy này, không gian đô thị hiện ra với những khu nhà trọ cao thấp lộn xộn sát đường tàu, mái tôn xanh đỏ phủ lên một không gian rệu rã, nơi những kiếp người lặng lẽ tồn tại. Hà Nội hiện lên qua khu phố nghèo ven đường ray, những ngày hè oi ả quánh đặc trong không khí ngột ngạt, tiếng tàu hỏa ngang qua, đôi khi xen lẫn vào lời thoại, càng làm tăng thêm cảm giác trống rỗng – như thể mỗi chuyến tàu vụt qua kéo theo những suy tư chưa kịp thành hình. Những hỗn mang của các nhân vật trong phim đã tạo nên một chân dung Hà Nội không chỉ cổ kính mà còn giàu sắc thái cảm xúc.
Nếu Đập Cánh Giữa Không Trung là lát cắt hiện thực khắc nghiệt, thì Bi, Đừng Sợ (2010, đạo diễn Phan Đăng Di) chọn khắc họa Hà Nội qua hai cực đối lập: một bên là những con phố cũ kỹ, những quán bia vỉa hè tấp nập khi chiều buông; bên kia lại là bãi bồi sông Hồng hoang sơ. Từ những trường đoạn đầu tiên, Bi, Đừng Sợ đã cuốn người xem vào một mùa hè oi bức đến “nhễ nhại” – nơi những thanh âm đời thường hòa vào nhau, tạo thành nhịp điệu sống động: tiếng xe cộ rền vang, tiếng những ly bia cụng nhau trong hơi men vội vã của tối hè oi nồng. Nhưng cũng chính những thanh âm ấy, khi suy tưởng, lại trở thành một một dư âm kéo dài trong hành trình trưởng thành của Bi và những người lớn quanh cậu.
Một Hà Nội giữa làn ranh tâm tưởng và hiện thực
Hà Nội đôi khi là chân dung của một đô thị đã in hằn trong tâm tưởng của lớp nghệ sĩ trẻ, hoài niệm về những giá trị cũ trong cuộc chuyển giao với các giá trị mới của đời sống hiện đại. Trong Cu Li Không Bao Giờ Khóc (2024, đạo diễn Phạm Ngọc Lân), Hà Nội hiện lên qua một bảng màu đen trắng, như xóa bỏ ranh giới giữa không gian và thời gian, như thực tại và mộng ảo, như quá khứ và hiện tại. Trái với thị thành đông đúc thường thấy, Hà Nội trong phim là những khung cảnh tĩnh lặng, từ cánh đồng hoang ở ngoại ô đến công trình bê tông dang dở. Tất cả như thể tô đậm một thành phố đang mắc kẹt trong quá trình chuyển mình. Sự tối giản về màu sắc không chỉ gợi nhắc đến những thước phim xưa, mà còn khắc họa một Hà Nội trầm mặc, cô liêu, và phần nhiều là niềm day dứt trước sự giao hòa giữa hiện đại và truyền thống.
Hà Nội cũng là một đô thị liên tục tái thiết với những biến động thời đại va chạm với cá tính của thế hệ trẻ. Trong Mưa Trên Cánh Bướm (2024, đạo diễn Dương Diệu Linh), ta bắt gặp một Hà Nội rất đỗi đời thường: quán xá náo nhiệt trong cơn cuồng nhiệt của một trận bóng, sân thượng cũ kỹ với mấy chậu cây cảnh, khu tập thể nhuốm rêu phong... Nhưng Hà Nội trong phim không dừng lại ở những hình ảnh quen thuộc ấy. Những con ngõ nhỏ, những khu tập thể vốn dung dị và ấm cúng nay bị “lột dở” lớp vỏ thân thuộc, trở thành những không gian chật hẹp, tù túng, là nơi trú ngụ của những bóng ma quá khứ và những đứt gãy vô hình.
Dưới lăng kính điện ảnh, Hà Nội là một thực thể luôn vận động và tái cấu trúc trong dòng chảy thời gian. Khi khắc họa những đặc trưng của thành phố này trên màn ảnh, người viết không tìm cách áp đặt một hình dung cố hữu về đô thị hay con người nơi đây. Bởi lẽ, trong sự phát triển không ngừng của Hà Nội, các hệ giá trị cũng liên tục dịch chuyển – khi thì lắng đọng trong vẻ cổ kính, khi lại cuộn trào trong nhịp sống vội vã của chốn thị thành. Những biến chuyển ấy không đơn thuần là sự đổi thay về hình thức, mà là một quá trình tiếp biến, và những giá trị cốt lõi vẫn lặng lẽ thẩm thấu qua từng thế hệ, như một mạch nguồn không ngừng tuôn chảy.
