“Trùng ý tưởng thiết kế" trong thời trang có hợp pháp?

Như thế nào là “ăn cắp" ý tưởng thiết kế? Có phải nguồn cảm hứng sáng tạo trong thời trang quá khan hiếm nên các nhà thiết kế thường xuyên “ý tưởng lớn gặp nhau"? Làm thế nào để nhận biết ai đang “lấy cảm hứng" từ ai? Liệu có phải các thương hiệu nhỏ thường xuyên “bắt chước" phong cách của các nhà mốt lớn để “theo đuổi xu hướng"? 

Rốt cuộc: ở đâu, khi nào, và ai, mới có đủ quyền và lực để ngăn chặn nạn đạo nhái trong thời trang cũng như trong các lĩnh vực sáng tạo khác nói chung? 

...

Ngày nay, gần như ở bất cứ thị trường quốc gia nào, người tiêu dùng thời trang cũng có thể “theo đuổi" phong cách của các nhà mốt danh giá hàng đầu thế giới với chi phí “vừa túi tiền". 

Từ sàn catwalk Fashion Week của những “kinh đô thời trang” danh tiếng quốc tế. Từ “bộ máy thiết kế” của các thương hiệu thời trang nhanh cho đến quy trình sản xuất “tinh tuyển" của không ít local brand trong nước ta. Từ chuỗi nhà máy xuất khẩu đến các phân xưởng gia công quy mô hộ gia đình. Và từ flagship store đến các chợ buôn sỉ lẻ. “Thời trang nói chung” tương tự nhau về phong cách, kiểu dáng, màu sắc với thang giá rất đỗi đa dạng và dễ tiếp cận tất cả mọi người.

Thật là “có tính đại chúng” với vô vàn định nghĩa về thời trang.

Những cuộc tranh cãi và nghi vấn “đạo nhái" cứ như có thể xảy ra mỗi ngày ở khắp mọi nơi. Các cuộc kiện cáo vi phạm luật sở hữu trí tuệ (intellectual property, viết tắt SHTT hoặc IP) giữa những ông lớn trong ngành công nghiệp thời trang đôi khi sôi nổi đến mức bị nhầm tưởng như một chiến dịch marketing có tính chiến lược. Các khiếu nại về sao chép ý tưởng sáng tạo, hoặc âm thầm “dắt tay nhau” đến văn phòng luật sư, hoặc công khai lên án, tố cáo, trù dập và "đá xéo" nhau trên mạng xã hội. 

Đã vài thế kỷ trôi qua, vấn đề vi phạm bản quyền trong thời trang có thể nói là trầm trọng hơn rất nhiều, nhưng một “sự thoả hiệp" cùng với mức độ phức tạp cao khiến hàng rào pháp lý đối với vấn nạn này sẽ còn trì hoãn dài lâu. 

Những khối óc vẫn cật lực sáng tạo trong khi vẫn không ngừng “bị tước đoạt” ý tưởng. Một ngành công nghiệp xa xỉ đã đổ hàng đống tiền cho Trademark và Trade Dress để bảo vệ tính di sản của mình, nhưng cũng khó ngăn được một ngành công nghiệp khác tận dụng và khai thác mọi kẽ hở để thiết lập luật chơi mới. 

Tuy nhiên, ranh giới giữa sáng tạo, phát minh và sáng chế không được nhiều người nhận biết đầy đủ. Những ngộ nhận về quyền tác giả hoặc giá trị độc quyền của một kết quả sáng tạo thường tạo ra những cuộc tranh cãi vô nghĩa. Hoặc đôi khi chính những người trong cuộc đã “kế thừa" cùng một nguồn và thậm chí “chia sẻ cảm hứng” lẫn nhau trong những giai đoạn nào đó. 

Thực tế, không chỉ các thương hiệu nhỏ “học hỏi" những thương hiệu lớn, không chỉ các nhà thiết kế mới nổi “bị ảnh hưởng” bởi những nhà thiết kế danh tiếng lẫy lừng.

Năm 2018, mạng xã hội và các nền tảng thương mại trực tuyến của Old Navy (thuộc sở hữu của tập đoàn đa quốc gia của Mỹ, Gap Inc) đã hứng chịu một cơn thịnh nộ của dư luận. Nguyên nhân là những người theo dõi Instagram của nhà thiết kế Carrie Anne Roberts (người sáng lập thương hiệu quần áo Mẹ & Bé ở Anh, Mère Soeur), đã phát hiện và cho rằng Old Navy đang bày bán trên thị trường toàn cầu một mẫu áo sao chép ý tưởng từ sản phẩm graphic tee của Mère Soeur. Hơn nữa, giá bán của Old Navy chỉ bằng một nửa so với sản phẩm của Mère Soeur.

Old Navy đã tung ra những chiếc áo thun có dòng chữ “Raising the Future" giống hệt với mẫu graphic tee best-seller của Mère Soeur. Nhà thiết kế Carrie A.Roberts đã tạo ra mẫu áo có slogan “Raising the Future" để đi đôi với dòng chữ “The Future" trên mẫu graphic tee dành cho trẻ em của cô. Old Navy cũng sản xuất những chiếc áo trẻ em có graphic như thế, thậm chí “trùng ý tưởng" cả về font chữ. 

Năm 2017, khách hàng đã lên tiếng cáo buộc H&M sử dụng trái phép các thiết kế với font chữ gothic đặc trưng của nhà thiết kế người Nga Gosha Rubchinskiy lên t-shirt, áo hoodies và tất. H&M cũng bị cáo buộc tương tự trong trường hợp của thương hiệu đường phố cao cấp Vetements. 

Trong khi đó, Forever 21 được “khen" là có tài bắt chước mọi thứ, từ vỏ điện thoại do thương hiệu indie Valfré ở Los Angeles sản xuất, đến những chiếc áo phông tôn vinh nữ quyền của thương hiệu Word ở Los Angeles, từ thương hiệu đồ bơi nổi tiếng trên Instagram đến áo khoác của người lọt vào chung kết của CFDA/Vogue Fashion Fund Finalist.

Trường hợp “bị bắt nạt” như của Carrie A.Roberts xảy ra tương tự với Tuesday Bassen. Về phần cô, sau khi chật vật liên hệ với Zara, Tuesday Bassen đã đăng một bảng so sánh khả năng copy-paste tuyệt vời của Zara đối với các tác phẩm của mình, kèm một thông báo trên Instagram như sau: 

"Trong năm qua, Zara đã sao chép tác phẩm của tôi (cảm ơn tất cả vì đã mách nước cho tôi). Tôi đã nhờ luật sư của mình liên hệ với Zara và họ thực sự nói rằng tôi không có cơ sở vì tôi là một nghệ sỹ indie và họ là một tập đoàn lớn, thậm chí không có đủ người biết đến tôi để điều đó trở nên quan trọng. Tôi dự định sẽ đi xa hơn với báo chí, nhưng ngay cả việc yêu cầu luật sư lấy được thư phản hồi này từ Zara, đã khiến tôi tốn đến $2000. Thật tệ hại và khó chịu khi tự tôi phải dốc tiền túi chỉ để bảo vệ những gì đáng lý thuộc về tôi một cách hợp pháp".

Từ Instagram đến văn phòng luật sư, từ email đến giấy tờ kiện tụng, từ miếng bánh thị trường đến tổn thương văn hoá. Theo một sự vụ được theo dõi kể từ năm 2012, các nhà lãnh đạo của Navajo đã đệ trình lên tòa án U.S. District ở New Mexico rằng Urban Outfitters đã vi phạm quyền Trademark của bộ lạc khi bán hơn 20 dòng sản phẩm “lấy cảm hứng” từ văn hoá bản địa của Navajo. 

Tháng 11.2016, sau gần 5 năm nộp đơn kiện thương hiệu Urban Outfitters chiếm đoạt danh tính Navajo của mình, cuối cùng, Navajo Nation - bộ tộc người Mỹ da đỏ bản địa lớn nhất thế giới, với chính quyền bộ lạc đặt ở Window Rock (Arizona), đã ký một “thỏa thuận cung cấp giấy phép" với Urban Outfitters. 

Mặc dù những trường hợp kể trên đều quy vào “mô hình nhân bản thời trang” của các thương hiệu tầm trung, nhưng đây cũng là một thực tế trong phân khúc thời trang xa xỉ. Một trường hợp đáng chú ý như Gucci Cruise 2018, bộ sưu tập bao gồm một thiết kế được cho là “trùng ý tưởng" với chiếc áo khoác của thương hiệu Harlem của nhà thiết kế Dapper Dan.

Ngay cả nhà Chanel tưởng chừng như cũng đã dính phải một vụ bê bối sao chép. Năm 2015, nhà thiết kế người Scotland Mati Ventrillon đã rất ngạc nhiên khi thấy những sản phẩm dệt kim Fair Isle mà nhóm thiết kế Chanel mua từ bà cho mục đích "nghiên cứu" lại trình diễn trên đường băng Métiers d'Art của Chanel. 

Chia sẻ với truyền thông, nhà thiết kế Mati Ventrillon giải thích rằng cô quan tâm đến giá trị của nghề thủ công truyền thống hơn là đòi hỏi tiền bạc từ nhà Chanel. Mati Ventrillon điều hành một mô hình kinh doanh nhỏ, sản xuất hàng dệt kim Fair Isle từ len Shetland hữu cơ và theo đơn đặt hàng. Với cô, Fair Isle như một di sản của nghề thủ công truyền thống đang bị mai một và định giá thấp. 

Sau khi Mati Ventrillon bày tỏ phản ứng không hài lòng về tình huống này, Chanel đã ngỏ lời xin lỗi và tuyên bố đưa tên Mati Ventrillon vào các thông tin truyền thông, nhằm công nhận cô là nguồn cảm hứng cho các mẫu thiết kế hàng dệt kim trong bộ sưu tập Paris in Rome Métiers d'Art 2015/2016.

"Thời trang có phải là một loại hình nghệ thuật cần được bảo vệ, hay chỉ đơn thuần là một phương tiện truyền thông thay đổi liên tục nhằm kích thích sự mô phỏng các xu hướng phổ biến?” 

Câu hỏi trên được đặt ra và cũng là tiêu đề một bài luận được thực hiện năm 2010 bởi tác giả Alissandra Burack, một luật sư chuyên về SHTT trong ngành thời trang, tốt nghiệp trường Luật Charles Widger, thuộc Đại học Villanova (Mỹ). Tài liệu này xuất bản trên tạp chí Jeffrey S. Moorad Sports Law, đồng thời cho phép truy cập miễn phí bởi kho lưu trữ kỹ thuật số của trường Luật Charles Widger, thuộc Đại học Villanova (Mỹ). 

Trong phần mở đầu, Alissandra viết rằng: 

“Sự bảo vệ theo Hiến Pháp (Mỹ) làm phát sinh quyền SHTT bảo vệ tác phẩm và nỗ lực của các nghệ sỹ. SHTT, "một dạng tài sản vô hình", bảo vệ các ý tưởng "không giống các tài sản khác, ở chỗ, khi người khởi tạo chuyển ý tưởng cho bên thứ hai, cả hai đều có thể hưởng lợi ích của nó". Bảo vệ loại tài sản vô hình này nhằm đảm bảo rằng các ý tưởng và khái niệm sáng tạo được ghi nhận một cách chính đáng”.

Giới thiệu về luật SHTT trong ngành thời trang, luật sư Alissandra Burack cho biết: “Các biện pháp bảo vệ theo luật SHTT hiện hành đối với ngành thời trang chỉ đủ khả năng "bảo vệ trang trí bề mặt, thiết kế vải và nhãn mác, thật đáng tiếc khi luật của Mỹ không đủ chặt chẽ để bảo vệ “linh hồn” của các mẫu thiết kế, về đường cắt và vẻ ngoài tổng thể".

Do mức độ bảo vệ quyền SHTT tương đối thấp, luật SHTT trong ngành thời trang không có đầy đủ các biện pháp bảo vệ nhằm chống lại các sản phẩm vi phạm bản quyền và hàng nhái. Mặc dù vậy, các nhà thiết kế Âu, Mỹ có thể sử dụng Copyright, Trademark, Trade Dress và Patent làm cơ chế ngăn chặn các bản sao xuất hiện trên thị trường đại chúng.

Ngoài ra, các nhà thiết kế cũng có thể sử dụng Trade Dress (như một tập con của Trademark) để khẳng định sự bảo hộ đối với "toàn bộ hình ảnh của một sản phẩm...chẳng hạn như kích cỡ, hình dáng, màu sắc hoặc sự kết hợp màu sắc, kết cấu dệt, đồ hoạ, hoặc thậm chí là các kỹ thuật bán hàng cụ thể".

Mặc dù đăng ký Patent (bằng sáng chế) tăng cường khả năng bảo vệ nhằm chống lại các bản sao chép. Nhưng Patent trong ngành thời trang rất hiếm hoi, vì giới hạn trong cái gọi là "phát minh tiện dụng hoặc thiết kế trang trí có tính độc đáo và chưa phổ biến”, trong khi nhiều thiết kế hàng may mặc đang được truyền cảm hứng từ các loại cổ phục và các mẫu thiết kế thời đầu của chính thương hiệu đó. Do đó, không thể đáp ứng tiêu chuẩn "mới" mà phạm vi luật yêu cầu, thêm nữa, quá trình đăng ký Patent có thể kéo dài vượt quá tuổi thọ thương mại của sản phẩm đó.

Luật pháp có nên siết chặt nhằm chống vi phạm bản quyền thiết kế trong ngành thời trang hay không? - Điều này vẫn đang được xem xét. 

Có rất nhiều quan điểm cần phân tích xoay quanh cuộc tranh luận về vi phạm bản quyền (piracy), từ nội dung Đạo Luật Cấm Vi Phạm Bản Quyền Thiết Kế (Design Piracy Prohibition Act); đến các mối truy vấn: liệu vi phạm bản quyền có thực sự gây hại, đây có phải chỉ là một phạm trù đạo đức, hay bảo vệ bản quyền có thực sự tốt cho xã hội, kinh tế và tính cạnh tranh lành mạnh trong ngành hay không.

Trong phần “Conclusion: How will this battle end?”, luật sư Alissandra Burack kết luận: “Mặc dù các nhà thiết kế thời trang nên được bảo vệ quyền SHTT một cách mạnh mẽ hơn, nhằm ngăn cản việc sao chép làm giảm giá trị công sức sáng tạo của họ, nhưng các nhà lập pháp cũng nên công nhận rằng việc vi phạm bản quyền đã gắn liền với lịch sử ngành thời trang, và không cản trở khả năng sáng tạo của các nhà thiết kế”.

Và rằng: “Vì vi phạm bản quyền và sản xuất các mặt hàng nhái, hàng giả có thể không gây hại đáng kể cho toàn ngành thời trang, nên có thể nhận thấy rằng khi khả năng bảo vệ SHTT thấp, dẫn đến sự tồn tại của vi phạm bản quyền nhưng trong sự vi phạm đó lại đem đến các thuộc tính có lợi”

Alissandra cũng đồng thuận với luận điểm hàng giả làm tăng giá trị của hàng thật, nhưng nhận định rằng chỉ đúng trong điều kiện của một thị trường có đủ nhận thức và sự cảm thụ đối với chất lượng và giá trị khác biệt mà hàng thật đem lại. Cô cho rằng: “Thời trang là một ngành phỏng theo (imitates) những lý tưởng và giá trị xã hội của các thời đại, do đó, các nhà lập pháp không thể không xem xét tác động ngày càng tăng của vấn đề chống vi phạm bản quyền thời trang đang diễn ra trên toàn xã hội”. 

Chú thích 

[*1] Hình ảnh từ truyện tranh Superman năm 1943, đăng trên blog Counterfeit Chic của Ms. Susan Scafidi - giáo sư, học giả pháp lý và là người đã thành lập Học Viện Luật Thời Trang (thuộc đại học Fordham) vào năm 2010 như một trung tâm học thuật đầu tiên trên thế giới giảng dạy chuyên ngành này. Hình ảnh được chia sẻ lại bởi blog iheartthreadbared/wordpress khi blogger này tìm hiểu về Đạo Luật Cấm Vi Phạm Bản Quyền Thiết Kế của Mỹ.  

[*2] Series ​​Part Nouveau của Lila Ramsey, được thực hiện khi cô đang theo học lịch sử thời trang. Lila đối chiếu những bức ảnh thời trang mang tính biểu tượng trong quá khứ và hiện tại, để minh họa cho tính chu kỳ của ngành này.