Phim cho mùa Pride Month: Những soi chiếu gây tranh cãi
Mời bạn bước vào thế giới tương phản giữa ủng hộ và phản bác, từ các tác phẩm nổi tiếng bậc nhất màn bạc, khi chạm vào đề tài tình yêu.
Môi hôn đẫm máu
Định nghĩ tình yêu trong Queer Cinema thường gây chú ý đặc biệt tới đại chúng vì những lí do hết sức hi hữu. Giữa việc lựa chọn kết cấu của một mối tình có sự đồng thuận, các nhà làm phim đặc biệt đến từ châu Âu thường thử sức với cách khai thác mang tính gai góc và phức tạp hơn. Khía cạnh này có thể giúp họ phô diễn tài năng kể chuyện, khả năng hóa thân từ diễn viên... nhưng mặt khác cũng nhận lấy phản ứng có phần tiêu cực đến từ công chúng - những nhóm khán giả đôi lúc mẫn cảm, hoặc có quan điểm riêng biệt về tình yêu cộng đồng của họ. Trong số những phim thành công nhất (xét về đời sống) nhưng phân cực trong bộ phận khán giả, có lẽ ta cần nhắc tới "Cruising" của đạo diễn William Friedkin do tài tử gạo cội Al Pacino đóng chính.
Trong "Cruising", nhân vật của Al Pacino là thám tử Steve Burns - thuộc típ đàn ông "chuẩn men", hoàn toàn không có liên hệ nào với thế giới LGBT. Thế nhưng, vì tính chất công việc, anh buộc lòng lao vào "bóng tối". Ở đó, Steve Burns đối diện với sát nhân hàng loạt chuyên "săn" các thanh niên trẻ, thường có lối sống phóng khoáng, trụy lạc... Mặc dù vai chính không phải một người đồng tính nhưng "Cruising" thường được biết tới là phim kinh điển trong Queer Cinema khi càng về sau này, phim càng được những đạo diễn, diễn viên, nhà sản xuất... nổi tiếng ở Hollywood khen ngợi. Thời điểm ra mắt, "Cruising" không được đánh giá cao, thậm chí làn sóng tẩy chay phim lẫn đạo diễn William Friedkin nổ ra sau khi một vụ sát hại người đồng tính dã man xảy ra sau khi phim công chiếu tại Mỹ.
William Friedkin và Al Pacino "bằng mặt không bằng lòng" trong suốt quá trình quay phim, đến tận sau này khi Al Pacino cho rằng đạo diễn bỏ lửng câu chuyện và không giải thích cho Al biết liệu Steve Burns có phải là một kẻ kì thị người đồng tính hay không. Trong một bài phát biểu nhiều năm sau đó, William Friedkin cho rằng bộ phim chưa bao giờ là sản phẩm kì thị LGBT như cách truyền thông áp đặt lên suốt thời gian dài, và nhấn mạn rằng ông đơn giản chỉ muốn làm một phim phá án dựa trên bối cảnh phức tạp thời đó, nơi mà người đồng giới dần được công nhận và căn bệnh thế kỷ cũng xuất hiện kèm theo... Dù trải qua khoảnh khắc đen đủi nhất khi ra mắt, song hiện tại "Cruising" vẫn được nhắc đến nhưng với cảm giác nhẹ nhàng hơn, có phần ngưỡng mộ hơn từ công chúng.
Tính bạo lực trong Queer Cinema thường gắn liền với tác nhân tội phạm - ở khía cạnh này dù có là bản dạng giới nào, thì mục đích của nhà làm phim đang bình đẳng hóa những người đồng tính, tức là dù là ai, trong thế giới nào, cũng sẽ có những thành phần tiêu cực. Gần đây nhất, "Femme" của bộ đôi Sam H. Freeman và Ng Choon Ping dựa theo phim ngắn trước đó của chính họ. "Femme" nhận được ba giải của giải Tinh thần độc lập Anh, tuy nhiên nó vẫn khiến những khán giả LGBT bức bối và khó chịu khi khắc họa hình tượng drag-queen da màu Jules bị phân biệt đối xử, kì thị cả chủng tộc lẫn giới tính. Điểm gây sốc của phim là nhân vật Preston - một thanh niên bất hảo da trắng, sau đó không giấu được khao khát tình ái với những người đàn ông. Đây là cơ hội để Jules tìm cách trả thù Preston bằng cách gây sốc.
"Femme" ngập trong bầu không khí căng thẳng, ở đó là trận chiến tâm lý của Jules trước kẻ mà anh cho là sẽ phải bị trừng phạt bằng chính lương tâm. Một số nhà phê bình như Peter Bradshaw (The Guardian) cho rằng câu chuyện phim phức tạp và sâu sắc hơn màn trả thù cay đắng, Ryan Lattanzio (Indiewire) thì nhận định bộ phim sẽ khiến người xem tổn thương vì nhận ra sự tàn nhẫn ở cảnh kết, cũng như khắc họa rõ mục đích và vai trò của Jules lẫn Preston tồn tại ở thế giới ngoài kia... "Femme" sẽ khiến cho mỗi người xem với quan điểm và hoàn cảnh khác nhau, đưa ra nhận định và cảm nhận khác nhau nhưng chung quy lại, nó vẫn sẽ gây tranh cãi vì sự đen tối đến ám ảnh bên trong mỗi con người.
Gần đây nhất, "Love Lies Bleeding" cũng là nhan đề gây phản ứng trái chiều. Cuốn phim có sự tham gia của ngôi sao Kristen Stewart mô tả nhân vật Jackie - vận động viên thể hình triển vọng, là một kẻ nổi loạn và lạm dụng steroid, dẫn tới tâm lý hung hăng và hiếu chiến - tiền đề dẫn tới loạt bi kịch đẫm máu về sau. Cuộc đời Jackie có lẽ êm ả trôi qua, cô sẽ tham gia thi đấu thể hình, rồi quay trở về công việc huấn luyện viên gym nếu như không gặp được Lou - một phụ nữ cá tính và phóng khoáng. Khán giả chưa kịp "ngấm" quan hệ tình ái chóng vánh giữa hai phụ nữ, thì liền bị "dội ngáo nước lạnh" bởi loạt yếu tố bạo lực kéo dài đến tận cuối phim.
Cũng vấp phải phản ứng vì yếu tố giết người với lý tưởng tình yêu, là tác phẩm kinh điển "Heavenly Creatures" của đạo diễn nổi tiếng Peter Jackson do ngôi sao Kate Winslet đóng chính. Ra mắt vào năm 1994, khi đó Kate mới tròn 18 tuổi và cô thủ vai thiếu nữ Juliet Hulme 13 tuổi, kiêu ngạo xen lẫn sự bộc trực rất khác biệt với phần còn lại của ngôi trường mới - khiến Pauline, một bạn học cùng, phải thầm thương trộm nhớ. Cả hai phát triển mối quan hệ vượt mức tình bạn, nhưng điều đáng để tâm là ngoài việc vẽ tranh, viết truyện, dã ngoại... họ dành cho nhau những sự quan tâm sâu sắc hơn đặc biệt khi Juliet biết được nỗi thống kể tuổi teen của bạn mình. Cả hai bắt đầu xoa dịu nhau bằng thế giới tâm linh: Juliet tin rằng có một Thế giới thứ tư đang chào đón cô sau khi chết, và cô sẽ cùng sống với Pauline tại nơi hoang đàng đó, nơi không có bất kỳ giới ranh nào cản trở họ...
Ý tưởng điên rồ càng lúc càng hiện rõ trong đầu hai cô gái trẻ, đặc biệt sau khi gia đình cả hai đều gặp trúc trắc, tác động mạnh tới tâm lý yếu ớt của cả hai cô gái trẻ. Pauline tàn nhẫn nghe theo Juliet hạ sát mẹ mình, ngây thơ cho rằng rồi họ sẽ ở bên nhau mãi mãi mà không bị chia cắt... "Heavenly Creatures" được đánh giá rất cao khi ra mắt: giành được một đề cử Oscar cho Kịch bản gốc; trong khi Kate Winslet thắng loạt giải diễn xuất tại Anh và Mĩ; ngoài ra phim có mặt trong loạt bài tổng kết cuối năm của báo chí. Thế nhưng với người xem phim thuần túy, có lẽ họ sẽ mãi không hiểu lí do vì sao Juliet và Pauline lại trừng phạt những người khác ý họ bằng việc thủ tiêu, hơn nữa khán giả sẽ khó mà tha thứ cho việc làm bất hiếu chỉ vì bị cấm cản chuyện yêu đương... Rõ ràng, nếu không phải Peter Jackson, không phải một tác phẩm hoa mỹ, trau chuốt và mang không khí huyễn hoặc (nhằm xoa dịu thực tại đau thương) có lẽ phim đã bị lên án mạnh mẽ và ý tứ bạo lực, đặc biệt đến từ những thiếu niên!
Một trong những phim nổi tiếng khi có nhân vật chính là sát thủ thuộc LGBT - "Monster" ra đời năm 2003 và đưa tên tuổi Charlize Theron lên hàng ngôi sao, sau khi cô trở thành diễn viên Nam Phi đầu tiên thắng giải Oscar cùng nhiều giải thưởng danh giá khác, bao gồm Ảnh hậu Berlin. Nhân vật Theron thủ diễn là nguyên mẫu có thật của nữ sát nhân hàng loạt Aileen Wuornos. Có số phận bi đát, Aileen Wuornos lớn lê trong khó nghèo và ngược đãi, cô kiếm sống bằng nghề bán hoa và sau đó sát hại 7 người đàn ông rồi cướp tài sản của họ. Aileen Wuornos là vai diễn đòi hỏi nhiều kĩ năng và kinh nghiệm diễn xuất, mặc dù đây là vai diễn dấy lên những tranh luận trái chiều về mức độ tâm lý và đạo đức. Đó là chưa kể, trong đời sống tình ái, Aileen Wuornos có quan hệ phức tạp với một phụ nữ trẻ có tên Selby Wall - người đã gieo vào tâm trí Wuornos các ý nghĩ đen tối nhất.
Thông thường, những tác phẩm có giá trị như "Monster" nổi tiếng nhờ đề tài gai góc, cách khai thác nhân vật ít được đưa lên màn bạc - kẻ phản diện giữ vai chính, ít ai quan tâm tới góc độ ảnh hưởng của nó đến đại chúng. "Monster" thể hiện mặt trái tội lỗi, trần trụi và cay đắng đối với số phận của những phụ nữ bên lề xã hội, nhưng đặc biệt nổi trội khi họ là những người đồng tính. Phim cũng khiến cộng đồng LGBT bất mãn vì bi kịch quan hệ giữa Aileen Wuornos và Selby Wall khiến cho khán giả đại chúng có cái nhìn u ám về tình yêu và tâm tưởng của những người mà họ không thật sự hiểu rõ. Cảnh quay tại phiên xử cuối cùng của Aileen Wuornos rõ ràng khiến nhiều khán giả phải nặng lòng.
Tước đoạt quyền yêu
Một khía cạnh cũng khiến nhiều khán giả tranh luận, đó chính là việc để các nhân vật bị dồn vào tình thế ép buộc, gần với hành động cưỡng bức. Có thể chỉ là một nụ hôn, cái ôm, nắm tay... hoặc thậm chí cả chuyện ân ái, song việc không đồng thuận trong những hành động này thể hiện khía cạnh độc đáo mà nhiều nhà làm phim lựa chọn để khai thác, bởi lẽ ở những nhân vật này, phát triển tâm lý đòi hỏi trải nghiệm sống nhất định. Từng đoạt giải Queer Palm tại LHP Cannes năm 2011 và đại diện Nam Phi tranh cử Oscar song "Beauty" vẫn là tựa phim gây nhức nhối mỗi lần nhắc tên. Nội dung phim khá đơn giản: François van Heerden - một người đàn ông trung niên khá thành đạt, có con gái lớn và đang sống "ly thân" với vợ. Kể từ khi gặp... bạn trai con gái út là Christian Roodt (sinh viên ngành luật), François bắt đầu ôm ấp mộng tưởng chiếm đoạt cậu thanh niên này, và tất nhiên không thể giấu diếm dục vọng kìm nén bấy lâu.
Trong một lần viện cớ nhờ vả Christian giải đáp vấn đề pháp lý liên quan đến kinh doanh, François vượt quá giới hạn và bị Christian từ chối khá nhẹ nhàng. Đáng lẽ François nên biết tự xấu hổ và dừng lại, thế nhưng ngay lập tức ông lao vào hành hung và cưỡng bức Christian. Cảnh quay căng thẳng khiến "Beauty" trở thành bộ phim khó xem với cả khán giả LGBT chứ chưa nói đến những khán giả dị tính, dù phần hình ảnh đã được xây dựng sao cho giảm nhẹ sự tranh cãi nhất có thể. Thế nhưng vì sao "Beauty" vẫn được đánh giá cao và giúp sự nghiệp đạo diễn Oliver Hermanus thăng hoa sau đó? Có lẽ đến từ cách xây dựng hình tượng kẻ phản diện François trong vỏ bọc giàu có, viên mãn nhưng lại thật tội nghiệp vì mãi sống trong vỏ bọc giả tạo, đến mức phát triển thành tâm bệnh, cậy dựa vào bác sĩ. Đáng tiếc, cái kết quá nhẹ nhàng cho François dường như không thỏa đáng với hành vi mà ông gây ra...
Cũng trong khía cạnh bị đánh mất quyền tự do yêu, bộ phim giật gân "Bad Education" của đạo diễn nổi tiếng Pedro Almodóvar khiến không ít khán giả sốc vì mô tả mối quan hệ vô luân giữa một Đức cha và một thiếu niên nhỏ tuổi. Dù rằng với mục đích đào sâu tâm lý nhân vật, cảnh quay gượng ép giữa người có thế lực và kẻ yếu thế, dễ khiến người xem ngột ngạt và khó chịu. "Bad Education" không chỉ sở hữu các yếu tố gây sốc, mà kịch bản của nó còn lắt léo và khó nắm bắt hơn phần lớn những phim Queer có cấu trúc giản dị. Vì thế, khán giả yêu thích sự độc đáo của Almodóvar nói riêng và điện ảnh arthouse nói chung, dễ bị chinh phục dù câu chuyện đen tối và đáng bàn cãi.
Từng thắng Sư tử vàng - một trong ba giải thưởng quốc tế danh giá nhất lịch sử điện ảnh, song "From Afar" lại không thật sự được đón nhận nồng nhiệt như những tựa phim từng thắng giải này trước đó như "Lust, Caution" hay "The Wrestler"... Lí do vì sao cuốn phim đầu tay của đạo diễn Lorenzo Vigas lại bị "ghẻ lạnh" đến vậy, hay vì không phải ai cũng đồng cảm với những nhân vật trong bộ phim này? Được phức tạp hóa một cách bi kịch, trung tâm câu chuyện là Armando - một trung niên giàu có nhưng thiếu thốn tình cảm, ông sẵn sàng chi tiền cho các mối quan hệ với các thanh niên trẻ và xui rủi sao dính phải Élder - thanh niên bất hảo ở trong băng đảng đường phố. Khi biết bản thân Armando giàu có và hào phóng, Élder đã tận dụng điều này để "cướp bóc" vật chất từ người đàn ông mà hắn không có mấy cảm tình.
Về phía Élder, chàng thanh niên còn quá trẻ để trải nghiệm các mối quan hệ, nhanh chóng bị sự quan tâm của Armando làm cho rung động, anh chấp nhận đánh đổi bản thân để tiến gần hơn tới việc trở thành một kẻ được bao bọc. Bộ phim kết thúc với chi tiết gây sốc: Armando tố cáo Élder là kẻ phạm tội trong lúc chàng thanh niên trẻ cố gắng lẩn trốn khỏi sự truy đuổi của cảnh sát. Dù với bất kì ẩn tình nào đằng sau, vai trò của Armando và cả Élder đều rất có vấn đề, nếu như khắc họa về cộng đồng LGBT. Dẫu Armando có cấu kết với cảnh sát để vạch trần tội ác, hoặc bản thân ông ta là một kẻ phản diện đội lốt người tình già, thì với Élder hay khán giả LGBT, đấy vẫn là cú vả rất mạnh và sặc mùi kì thị giới. Rất may, "From Afar" dù được tiến cử Oscar nhưng cuối cùng đã không nhận đề cử, bởi rõ ràng, tư duy của Lorenzo Vigas có vấn đề khi anh xây dựng kịch tính một cách sắp đặt và kết phim bằng trò dắt mũi hợm hĩnh. Tình yêu trong phim nếu có, là sự giả tạo, gượng ép, và được mua bằng vài đồng tiền lẻ.
Những góc nhìn sai lệch ?!
Tựa phim thuộc hàng nổi tiếng nhất trong Queer Cinema những năm gần đây - "Blue is the warmest colour" chưa bao giờ hết ồn ào. Kể từ khi LHP Cannes phá lệ trao Cành cọ vàng và Ảnh hậu cho phim, tác phẩm của đạo diễn Abdellatif Kechiche chưa thôi hao tốn giấy mực truyền thông, khán giả đặc biệt là trong cộng đồng LGBT, vì những vấn đề bộ phim mắc phải. Abdellatif Kechiche từng cảm thán tác phẩm của ông bị ganh tỵ và bôi nhọ, nhưng trên thực tế, ở nhiều góc độ và khía cạnh, phim khiến người xem hồ nghi về dụng ý nghệ thuật cũng như tầm hiểu biết của tác giả về thế giới của LGBT, đặc biệt là phái nữ. Người ta mô tả các cảnh nóng kéo dài một cách bất hợp lý của phim trông như thể để kích thích khán giả dị tính, chủ yếu là nam, trong đó có cả Abdellatif Kechiche!
Bỏ qua chuyện cả hai sao nữ Léa Seydoux và Adèle Exarchopoulos dù giành Ảnh hậu, sự nghiệp "lên hương" nhưng thù ghét Abdellatif Kechiche ra mặt, thì có thể thấy vị đạo diễn này hẳn "có vấn đề" trong cả tư duy lẫn quá trình thực hiện bộ phim. Léa Seydoux và Adèle Exarchopoulos đều là diễn viên dị tính và họ không có lỗi nếu khắc họa sai hình ảnh người đồng tính, cốt lõi nằm ở Abdellatif Kechiche - người thường có phát ngôn ồn ào sau khi phim ra mắt toàn cầu cùng năm. Nhìn chung, "Blue is the warmest colour" lạm dụng cảnh nóng và xây dựng nhân vật Adèle như một phụ nữ thèm khát nhục cảm... nên mọi vấn đề ở nửa sau phim không còn đủ mạnh để khiến người xem ủng hộ. Không phải ai cũng tẩy chay phim bởi nếu thế thì có lẽ "Blue is the warmest colour" đã không nổi tiếng như hiện nay, nhưng vì người xem bối rối trước cách hiểu về cuộc đời một nhân vật đồng tính, khiến cho phim ít nhiều giảm chất lượng.
Nếu việc hiểu về người đồng tính khó đến thế, thì việc khai thác khía cạnh người chuyển giới có lẽ còn gây sóng gió gấp bội. Ra đời gần 20 năm trước, "Transamerica" từng là tác phẩm hiếm hoi được đề cử Oscar ở hạng mục Nữ chính nơi mà nữ diễn viên Felicity Huffman thủ vai một... người đàn ông chuyển giới nữ. Trong phim, nhân vật Bree giờ đây đã trong hình hài phụ nữ, nhưng cô vẫn phải hòa giải với con trai Toby của mình trước khi tự nguyện giải phẫu chuyển giới toàn diện. Hành trình gặp lại Toby, không khiến Bree thay đổi ý định, tuy nhiên lại là mấu chốt vấn đề khiến người xem lấn cấn. Vì cố giấu thân phận, Bree cho rằng cô là một người truyền đạo, đưa Toby về lại với mẹ đẻ - cũng là vợ cũ của Bree.
Ngoài việc xây dựng Bree là một người chuyển giới tội nghiệp, lén lút... phim cũng gây tranh cãi vì đã khắc họa nhân vật yếu đuối, thậm chí hối hận... sau khi chuyển giới, vì cho rằng hành động này có thể ảnh hưởng đến những người đang có ý định sống thật với giới tính. Bên cạnh đó, nhân vật Toby khiến người xem ái ngại với lịch sử từng bị cha dượng lạm dụng, để rồi sau coi việc quan hệ thể xác là chuyện... làm ăn, kiếm chác. Thậm chí người xem còn ngã ngửa với chi tiết Toby... đòi ân ái với Bree trước khi biết cô là... cha ruột của mình, tất nhiên Bree đã từ chối và quyết định công khai sự thật với Toby. Phim còn khá nhiều tình tiết khiến cộng đồng LGBT phải chau mày trước tầm nhìn có phần nhiễu loạn của đạo diễn kiêm biên kịch Duncan Tucker. "Transamerica" công chiếu vào thời điểm sự phát triển LGBT chưa mạnh như hiện tại, góc nhìn và mức độ phản biện cũng kém so nên khi ra mắt, vì yếu tố "giật gân" về người chuyển giới đã giúp phim đạt doanh thu cao gấp 10 lần kinh phí thực hiện. Nữ diễn viên Felicity Huffman khi đó được đánh giá là đối thủ nặng kì tranh Oscar (tuy nhiên tượng vàng đã thuộc về Reese Witherspoon) cũng có một giai đoạn vụt sáng trong sự nghiệp.
Cũng khai thác nhân vật chuyển giới, "The Danish Girl" - tựa phim rúng động từ khi ra mắt năm 2015 liên tục được đem ra mổ xe vì cá vấn đề trong phim. Đầu tiên, phim bị chỉ trích vì tuyển nam diễn viên Eddie Redmayne là người hợp giới vào vai chuyển giới. Bản thân Redmayne khi đó là diễn viên thực lực tên tuổi sau khi thắng Oscar một năm trước đó ("The Theory of Everything"), đã thừa nhận vào 2021 rằng anh hối tiếc vì nhận lời tham gia "The Danish Girl" dù về cơ bản anh không có lỗi gì trong câu chuyện này. Nguồn cơn chủ yếu từ cách khai thác hình tượng người chuyển giới có xu hướng gợi dục hóa của đạo diễn Tom Hooper, đồng thời một số thông tin trong phim mang tính tư liệu sai lệch như Dora Richter mới là người đầu tiên thực hiện chuyển giới, chứ không phải nhân vật Elbe. Vì nhiều lí do mà "The Danish Girl" dù 4 đề cử Oscar (thắng 1) vẫn bị cấm ở một số quốc gia như Malay, Jordan, Qatar với lí do "lý tưởng hóa việc suy đồi" bằng hình ảnh người vợ hóa trang nữ giới cho chồng mình...
Nói đi thì vẫn nói lại, dẫu "Blue is the warmest colour", "The Danish Girl" hay "Transamerica" bị chê trách vì hiểu sai lệch về LGBT, liệu tất cả chúng ta có chắc đều hiểu đúng về LGBT đặc biệt là với những người dị tính (làm phim, viết kịch bản...)? Tất cả đều là phim truyện có tính hư cấu vì đa nhiệm mục đích, nó không phải phim tài liệu về cuộc đời của những nhân vật trong cộng đồng LGBT hoặc là phim cổ động, thậm chí bản thân những người trong cộng đồng cũng không thể chắc chắn mọi thứ diễn ra ở các phim này chưa từng tồn tại bên ngoài xã hội. Việc tuyển chọn diễn viên cũng thế, các hãng phim phải quyết định gương mặt phù hợp với việc hóa thân, thay vì tìm kiếm trong khối lượng ít ỏi các diễn viên chuyển giới thực thụ có khả năng diễn xuất nội tâm... Có chăng, phản ứng từ giới mộ điệu xuất hiện các phim này quá nổi tiếng, được đón nhận nồng nhiệt và có thể khiến nhiều khán giả dị tính hiểu nhầm.
