#TeachersDay: Nhà nghiên cứu, thầy giáo Nhật Chiêu - "Này em khởi thuỷ là thơ"
“Cùng ai mở một trò chơi
Lấy thân ta tạc đôi người tinh mơ
Này em khởi thuỷ là thơ”
(Nhật Chiêu)
Buổi sáng trên con đường Đinh Bộ Lĩnh, Bình Thạnh lúc nào cũng ken dày xe cộ và tiếng còi đinh tai, nhưng chỉ cần khẽ lách người vào con hẻm nhỏ ấy, một thế giới mới sẽ mở ra. Một sự tĩnh lặng, yên ả xa rời thực tại, một màu xanh lá dịu mát và nắng vàng khe khẽ réo rắt trên đường, trên bức tường nhuốm màu rêu phong. Khung cảnh gợi tôi nhớ đến những câu thơ của Shohaku (môn đồ của Sogi) trong bài renga mà Sogi cùng Shohaku và Socho đã cùng nhau hoàn thành. Trích đoạn của bài renga này cũng nằm trong biên khảo Ba Nghìn Thế Giới Thơm của thầy Nhật Chiêu.
Và trong nắng sớm
Trời không vương vấn
Một chút mây đêm.
(Shohaku)
Mây đêm và những tạp âm không có chỗ cho nơi này. Thầy trò tôi đã gặp nhau ở đấy, trong một quán trà gần nhà thầy, một không gian dễ chịu, nhẹ nhàng thích hợp cho những câu chuyện văn chương thơ ca. Nơi hàng hiên có bóng nắng lấm tấm xuyên qua kẽ lá, chạm nhẹ vào những trang sách Ba Nghìn Thế Giới Thơm trên đôi tay thầy.
Tôi tin rằng những ai quan tâm văn học, văn hoá Nhật Bản, yêu thích thơ Haiku và Truyện Kiều của Nguyễn Du chắc chắn đều đã nghe qua tên thầy Nhật Chiêu. Suốt hơn 20 năm công tác tại Đại Học Khoa Học Xã Hội Và Nhân Văn, thầy Nhật Chiêu đã đào tạo nên bao lớp cử nhân, thạc sĩ, tiến sĩ chuyên ngành văn chương trong và ngoài nước. Bên cạnh đó, dù đã hơn 70 tuổi, thầy vẫn luôn dành trọn tâm huyết và nỗ lực không ngừng để lan toả vẻ đẹp của văn chương trong vai trò một dịch giả, nhà nghiên cứu văn học, văn hóa Phật giáo. Bên cạnh những bài phân tích về văn học và vô số buổi toạ đàm liên quan đến văn học, văn hoá, tên thầy còn gắn liền với nhiều đầu sách được tái bản nhiều lần như: Ba nghìn thế giới thơm (biên khảo), Những kiệt tác văn chương thế giới (viết chung), Basho và thơ Haiku (biên khảo), Nhật Bản trong chiếc gương soi (biên khảo),... Mới nhất có lẽ phải kể đến lời giới thiệu của thầy trong tiểu thuyết Chàng Chó của Yoko Tawada, do Tiến sĩ Nguyễn Thị Ái Tiên biên dịch, phát hành bởi Nhà Xuất Bản Phụ Nữ.
Ban đầu vì lòng kính trọng sẵn có, tôi xưng “Con” với thầy. Nhưng thầy Nhật Chiêu xua tay nói tôi hãy gọi thầy là Thầy và xưng Em, đừng xưng là Con nghe khách sáo quá. Các lứa học trò của thầy bao giờ cũng xưng hô là Thầy và Em như thế. Thầy nói rằng như vậy để tạo cảm giác gần gũi, không xa lạ, như thể chúng ta là những người bạn văn cùng chuyện trò về một tình yêu chung.
Thế nhưng càng nói chuyện với thầy, càng nghe thầy chia sẻ, tâm sự nhiều về việc dạy văn, viết văn và đọc văn, tôi trộm nghĩ làm sao mình dám cho rằng mình và thầy là bạn văn của nhau được đây? Khi từng lời thầy nói đều là bể sâu những bài học thâm thuý mang đầy mỹ cảm. Tôi chỉ có thể nói rằng đây là một điều may mắn khi được chuyện trò cùng thầy ngày hôm ấy. Những chia sẻ của thầy đưa tôi quay ngược về tháng năm còn ngồi trên ghế nhà trường, rồi lại kéo tôi đi đến một thư viện trong tâm tưởng, nơi tôi mở to tròn đôi mắt và háo hức với mọi điều mình chưa được biết về thế giới, về văn học. Thầy đã phải yêu quý văn chương đến nhường nào để từng lời mình nói ra cũng đủ khiến bất cứ ai có cơ hội lắng nghe đều muốn du hành đến địa hạt của những câu chữ, của những ý niệm sâu xa, của tầng tầng lớp lớp mỹ cảm được viết thành thơ, thành truyện?
“Khởi thuỷ là lời” nhưng với thầy Nhật Chiêu, “khởi thuỷ là thơ”. Câu thơ trong bài thơ thầy viết chính là điều đúng với tâm hồn thầy nhất.
“Cùng ai mở một trò chơi
Lấy thân ta tạc đôi người tinh mơ
Này em khởi thuỷ là thơ”
(Nhật Chiêu)
“Khởi thuỷ là thơ” vì chính nhờ tình yêu với văn chương thơ ca mà chúng ta đã có một người thầy Nhật Chiêu. Và đời người chẳng phải sẽ đẹp hơn, thi vị hơn, ngay vào chính khoảnh khắc ta bắt đầu biết cảm thụ, biết chạm vào những điều đẹp đẽ của thơ ca hay sao?
"Dạy văn là truyền đi cái "cảm” đó, đi nói chuyện văn, đàm đạo về văn cũng là truyền cái cảm xúc của mình. Mở ra tình yêu văn chương, lan rộng nó."
Vì yêu văn chương nên thầy đã chọn làm giáo viên Văn có đúng không ạ?
Ngay từ khi còn nhỏ, còn trẻ, thầy đã biết thầy là một người yêu văn chương và yêu việc viết văn. Gần như thầy chỉ biết có văn chương mà thôi, nhưng để thầy nói rõ hơn về chuyện này một chút. Tuy nói rằng thầy yêu và chỉ biết văn chương, không có nghĩ thầy đang phủ nhận những giá trị khác. Ngôn ngữ nó có cái khuyết điểm như vậy đó em. Bản thân ngôn ngữ đôi khi nó mang tính phân biệt. Nói ra cái này là không nói cái kia. Nó dễ gây hiểu lầm, thế nên con người ta mới hay nảy sinh tranh cãi là do thế. Đôi khi, lời nói nói ra ý đó, nó chỉ là ý đó mà thôi, hoàn toàn không mang ý phủ định hay gạt bỏ những gì mà lời nói không nhắc đến. Đấy, thế nên thầy muốn nói rõ rằng thầy là con người yêu và chỉ biết đến văn chương nhưng không có nghĩa thầy quên đi cuộc đời hay có ý xem nhẹ việc làm thầy giáo. Hoàn toàn không phải thế.
Quay lại câu hỏi của em, khi lớn lên và phải đứng trước việc chọn nghề cho mình, nghề giáo viên Văn chính là con đường phù hợp với thầy nhất. Để thầy vẫn có thể vừa sống với nghề này vừa được theo đuổi văn chương, được nói về văn chương và nuôi dưỡng tình yêu với văn chương một cách bền vững. Có thể nói, đây là sự lựa chọn rất ôn hoà đối với cá nhân thầy.
Một người viết văn sẽ có ưu thế nào hơn so với một giáo viên Văn đơn thuần, thưa thầy?
Nó sẽ có lợi thế hơn một chút. Không nhiều, nhưng có.
Ví dụ những người vốn ham thích trà, có nghiên cứu và thực hành trà đạo, cách họ nói hay cảm nhận về trà nó cũng khác với một người chỉ đi kinh doanh về trà đạo. Cái này là mình ví dụ vui thôi. Còn về chuyện dạy Văn, một người thực hành viết văn khi đi dạy học có lợi thế hơn ở chỗ mình sẽ dễ tưởng tượng, hình dung hơn, mình sẽ hiểu những nhà văn hơn các giáo viên Văn một chút. Vì mình cũng thuộc về “giới viết” mà, nên mình sẽ đỡ mất thời gian hình dung hơn thôi chứ cũng không có gì sâu xa.
Như thầy thì thầy vốn luôn có cái khao khát phải viết, và thầy cũng là một người viết. Thầy đã viết từ những năm trước 75 rồi, dù khi đó chỉ là những trang nháp thôi. Thời ấy loạn lạc, thầy cũng bận những việc ở trường học, nên việc đọc và viết đôi khi có gián đoạn, nhưng dù chỉ là trên những trang nháp thì thầy vẫn luôn viết và là một người viết.
Vậy theo thầy cảm thụ văn chương, cảm nhận cái đẹp là một điều thầy cô có thể dạy được cho học sinh, sinh viên không thưa thầy?
Đã từng có các sinh viên nói về thầy rằng; thầy như người truyền cảm hứng. Thú thật là thầy rất thích nhận xét đó. Thầy thích được là người truyền cảm hứng hơn là người rao giảng kiến thức.
Thời đại này đã phát triển tới mức nếu ta thiếu hụt một thông tin hay kiến thức nào, chỉ trong một nút bấm là có thể tìm ra đáp án. Như Nguyễn Du sinh năm bao nhiêu, Nguyễn Du có mấy tác phẩm, trong tích tắc là ta có ngay câu trả lời, vậy thì, người thầy liệu chỉ cần cung cấp kiến thức, thông tin thì đã đủ hay chưa?
Tất nhiên thầy không xem nhẹ kiến thức hay việc phải truyền tải kiến thức cho sinh viên. Trái lại, thầy vô cùng coi trọng kiến thức và đề cao kiến thức. Nhưng kiến thức thì nói bao nhiêu cho đủ đây? Thế nên, yêu cầu thầy đặt ra cho chính mình và trong những tiết dạy là làm sao để học viên sau khi nghe thầy Nhật Chiêu giảng xong là muốn tới ngay nhà sách để mua thêm sách để đọc, để biết thêm, tham khảo thêm. Và thật sự là đã có những bạn sinh viên làm như thế. Điều đó khiến thầy thấy rất vui, rất ấm lòng.
"Khi ta tôn thờ chỉ một thứ, một lý tưởng, ta sẽ đánh mất đi cơ hội được mở mang, biết thêm bao điều khác. Tự mình che mắt mình.
Có thể nói như thầy “kích thích lòng ham đọc của các bạn trẻ.”
Đúng rồi. Kích thích lòng ham đọc.
Thú thật văn hoá đọc ở Việt Nam vẫn còn kém, người Việt Nam, xin thưa đừng tự ái, nhưng số đông vẫn còn khá lười đọc. Và từ đó nó cũng dẫn đến chuyện các tác phẩm tinh hoa văn chương chưa được xuất bản đủ, mà dù có thì cũng không được đầu tư chỉn chu, chẳng hạn như về dịch thuật hay số lượng. Ví dụ như Truyện kể Genji của Murasaki Shikibu. Một tuyệt tác được xem là tiểu thuyết đầu tiên của nhân loại, đã từng được dịch ở Việt Nam rồi nhưng bản dịch rất tệ, sai nghĩa rất nhiều và cuối cùng cũng không còn ở nhà sách nữa. Nhưng giờ ta hãy đặt trường hợp nếu tác phẩm được đầu tư nhiều, được dịch chuẩn chỉnh thì liệu có bán chạy và hoàn vốn được chăng? Thực tế cho thấy có những tên tuổi đồ sộ như Kafka, Marcel Proust vẫn rất khó bán ở nước ta. Rồi như kịch Noh của Nhật Bản, kịch Noh rất hay và là tinh hoa của Nhật Bản em ạ, nhưng nếu in kịch Noh bán ở Việt Nam, thì có ai mua không và tiêu thụ có nhiều không? Nhà Xuất Bản thì họ cũng phải chú ý đến kinh doanh, nên việc họ chú trọng vào các đầu sách ăn khách thì cũng không có gì là lạ. Thì người thầy nếu truyền được cảm hứng yêu văn chương, yêu cái đẹp, kích thích được sự tò mò, gợi lên cảm hứng đọc, nuôi dưỡng tinh thần ham học thì may ra mới thay đổi được chuyện này.
Nghe những lời thầy chia sẻ em cũng mang một cảm giác thôi thúc muốn được chạy ngay đến nhà sách quá. Cảm giác được ở gần những quyển sách luôn vô cùng dễ chịu.
Thầy vẫn thích đọc bằng sách giấy. Khi đọc sách giấy thầy có cảm giác được tương tác, như khi mình gạch dưới một câu văn, cạnh bên mình dùng bút ghi chữ “Tuyệt!” cứ như thầy đang được chuyện trò với người xưa, được đàm đạo với bạn văn. Khi đọc sách giấy, mọi giác quan đều được kích hoạt, mắt mình đọc, tai mình nghe tiếng sột soạt lật giở, mũi mình ngửi thấy mùi giấy, mình tương tác với con chữ, câu văn, nó làm nên trải nghiệm đọc trọn vẹn.
Máy đọc sách thì cũng có cái hay đấy nhưng với thầy, thầy luôn có cảm giác nó khiến ta dễ lơ đễnh. Thêm nữa, khi đã dùng máy móc thì cứ có cảm giác việc đọc bị “can thiệp”.
Thầy biết rằng rồi công nghệ sẽ phát triển lên tới mức độ khủng khiếp, nhưng rồi cái gì cũng sẽ thoái trào, sẽ có nhược điểm. Thì chuyện dạy học của thầy và các thầy cô khác là một sự liên quan mật thiết đồng thời bao hàm đến chữ “cảm”. Và “cảm” thì cần thiết cho con người vô cùng. Cái cảm là cảm hứng, cảm xúc, cảm giác, cảm thấy yêu quý văn chương, cuộc đời. Dạy văn là truyền đi cái “cảm” đó, đi nói chuyện văn, đàm đạo về văn cũng là truyền cái cảm xúc của mình. Mở ra tình yêu văn chương, lan rộng nó.
Thầy có bao giờ cho học sinh, sinh viên của mình điểm 10 chưa ạ? Và thầy nghĩ gì về những điểm 10 trong các bài thi tập làm Văn?
Ta hay cho rằng điểm 10 đại diện cho sự hoàn hảo. Thực tế thì không có bài văn nào gọi là hoàn hảo. Cũng không nên kỳ vọng rằng sẽ có những bài văn hoàn hảo. Vì thế nào là hoàn hảo? Những tác giả lớn cũng có khuyết điểm cơ mà. Chiến Tranh Và Hoà Bình của Tolstoy cũng không hoàn hảo. Cũng có những chương lạc đề, rườm rà. Hay Truyện Kiều của Nguyễn Du cũng không hoàn hảo. Đấy, em thấy những nhà văn lớn còn thi thoảng mắc lỗi, thì liệu có bất công không khi ta kỳ vọng điều đó ở học sinh, sinh viên?
Ta cần phải hiểu một điều này, điểm 10 trong những cuộc thi là điểm 10 trong bối cảnh cuộc thi, trong nhóm học sinh, sinh viên đó. Trong số các bài, thì bài ấy nổi trội nhất, chỉn chu nhất, thì bài đó 10 điểm so với những bạn cùng nhóm. Ta không nên đem so toàn thể chung chung, hãy nên hiểu và có cái nhìn bao dung. Thầy thấy những tranh cãi về việc bài thi học sinh giỏi Văn hạng nhất nó mất thì giờ và tranh cãi không đúng trọng tâm. Đôi khi mình đọc mình sẽ thấy bài đoạt giải không quá tốt theo cảm quan của mình nhưng đó là bài tốt nhất trong nhóm đi thi đó. Thì mình phải hiểu về điểm 10 theo cách như vậy.
Thật ra có khuyết điểm là bình thường thôi.
Như chuyện dịch thuật chẳng hạn. Trong một cuốn sách cũng có thể có đôi chỗ dịch sai, nhưng chỉ một chỗ sai thì không có nghĩa dịch giả họ tệ đâu em ạ. Có thể lúc đó họ đọc nhầm, hay họ lo ra một phút. Trừ khi sai be bét cả đoạn, cả chương thì mới đáng lên án. Còn một quyển sách dày cả ngàn trang mà sai một dòng thì liệu ta có nên đánh giá rằng họ tệ hay không? Hay ta nên thông cảm và bao dung hơn? Dù là nó cũng nguy hiểm đấy, bởi sẽ có những câu từ dịch sai sẽ thành lệch nghĩa hoàn toàn, nhưng nếu bao dung được thì bao dung, miễn đừng quá sai nhiều thôi.
Quay trở lại chuyện ban nãy thầy và em vừa nói. Điểm mấy cũng không quan trọng bằng việc luôn trau dồi. Quan trọng là vẫn tiếp tục viết, tiếp tục học với một tác phong đàng hoàng, còn chuyện mắc lỗi, chuyện không hoàn hảo, là chuyện bình thường.
Nói về tình yêu văn chương, vì sao thầy lại có một tình yêu lớn với văn học Nhật và thơ Haiku vậy ạ?
Thầy đọc rất nhiều, không chỉ riêng văn học Nhật Bản, nhưng có lẽ vì tác phẩm Ba Nghìn Thế Giới Thơm được xuất bản rồi tái bản và thầy nói nhiều về thơ Haiku nên mọi người thường hay mặc định thầy chỉ biết văn học Nhật. Thêm một chuyện là sau 1975 thì thầy có viết về thơ ca Nhật Bản và được Nhà Xuất Bản Giáo Dục in, giới thiệu có hệ thống, nên mức độ lan toả cũng khá đáng kể. Nhưng thầy đọc nhiều và nghiên cứu nhiều. Thầy tự nhận mình là “mọt sách” đó em. Đúng là thầy rất yêu thích văn học Nhật nhưng thầy không chỉ quan tâm văn học Nhật. Như em cũng biết thầy cũng rất hay nói về Truyện Kiều và tham gia rất nhiều buổi nói chuyện về Truyện Kiều.
Văn học nhìn chung luôn tuyệt vời và thầy thừa nhận thầy thích thơ Haiku nhất. Thơ Haiku phù hợp với thầy. Thầy vốn là người yêu thích sự cô đọng trong văn chương. À và đó cũng là lý do thầy thích Truyện Kiều của Nguyễn Du đấy. Vẻ đẹp của sự cô đọng trong văn chương chính là ở đây. Cái độc đáo của Nguyễn Du chính là đã biến một tác phẩm văn học Trung Quốc thành những câu thơ. Câu chuyện gồm biết bao nhiêu là người, bao nhiêu đời, truyện trong truyện, thăng trầm, mà nếu lược hết những chú thích diễn giải học sinh có thể chép trong một quyển tập trăm trang. Thử hỏi có tiểu thuyết nào với nội dung đồ sộ như vậy mà có thể kể trong 100 trang tập? Đó chính là vẻ đẹp của sự cô đọng.
Còn Haiku của Nhật một bài khoảng 17 âm, mà tiếng Nhật có khi một từ phải mất tới 5 âm mới ra nghĩa một từ. Vậy, còn gì cô đọng hơn một bài thơ Haiku chứ? Không có bài thơ nào trên thế giới được như thế. Việt Nam ta có lục bát, ca dao, rất hay, súc tích, nhưng Tiếng Việt mình có lợi thế là mỗi âm một từ, một âm cũng có thể có nghĩa. Ngôn ngữ Nhật Bản thì như thầy nói đấy, âm tiết họ dài hơn ta. Nên cái cô đọng của Haiku vô cùng tinh. Đó là một khoảnh khác tác giả cảm ứng với thế giới. Đó là một vẻ đẹp vô ngần thầy luôn yêu mến.
Quay lại câu chuyện văn chương, thầy không chỉ biết mỗi văn học Nhật, biết mỗi Haiku, và thầy cũng không giới hạn sự đọc, sự học của mình vì như thế mình sẽ dễ chấp nhất. Mà khi ta chấp nhất, tôn thờ chỉ một thứ, một lý tưởng, ta sẽ đánh mất đi cơ hội được mở mang, biết thêm bao điều khác. Tự mình che mắt mình.
Ngôn ngữ là tâm hồn, là căn cốt của từng dân tộc. Vậy căn cốt của Nhật Bản chính là vẻ đẹp đúng không, thưa thầy?
Kawabata Yasunari khi nhận giải Nobel Văn Chương năm 1968 đã nói trước Hàn Lâm Viện Thuỵ Điển rằng: “Tôi ra đời từ cái đẹp Nhật Bản”.
Cái đẹp thì dân tộc nào chẳng yêu. Nhưng chỉ có Nhật Bản, cái đẹp mới được đề cao mọi lúc, mọi nơi như vậy. Người Nhật dùng bản thân, tâm hồn để truyền đạt cái đẹp ấy. Ít có dân tộc nào đưa cái đẹp lên tới một tầm vóc như vậy. Như em thấy đấy, Nhật Bản họ có những lễ hội như ngắm hoa đào nở, ngắm đom đóm. Một bông hoa nở thôi mà còn có thể làm thành một lễ hội, và người dân ngay cả người bình dân nhất cũng hưởng ứng tột bậc. Thử hỏi, có nơi nào như thế.
"Nếu vạn vật đều trường cửu thì chẳng có gì đáng để ta yêu cả. Đời phải vô thường thì đời mới đẹp".
Và theo thầy điều gì làm nên vẻ đẹp?
Thầy sẽ kể em nghe ba câu chuyện.
Trên những con phố ở Nhật Bản, hai bên đường luôn vàng ươm sắc vàng tuyệt sắc của dàn cây ngân hạnh dài hun hút, ở trên lá vàng, bên dưới lá rụng cũng vàng óng. Đường phố Nhật thì sạch tinh tươm, một khung cảnh đẹp đến độ khiến ta chỉ muốn lặng yên ngắm nhìn mãi mãi. Nhưng làm sao mà ta ngắm nhìn mãi mãi được. Bởi khi qua mùa rồi, cây ngân hạnh rụng hết lá, cành cây trơ trọi chẳng còn mang vẻ đẹp ban trước, cây ngân hạnh lúc này lại còn toả ra thứ mùi khó chịu. Sự lụi tàn đã thế chỗ cho sắc vàng trác tuyệt ta vốn nao lòng khi ngắm nhìn. Nhưng em ơi, đó chính là vẻ đẹp của cây ngân hạnh, vẻ đẹp tuyệt diệu của khoảnh khắc này. Vẻ đẹp của sự đi qua, vẻ đẹp của chính lúc ấy chính là vẻ đẹp đáng để ta ngưỡng vọng.
Câu chuyện thứ hai, em có nhớ tiểu thuyết gia Kawabata Yasunari và Những Người Đẹp Say Ngủ không? Nếu không hiểu mà cho rằng câu chuyện là dung tục thì thật đáng tiếc. Bởi hình ảnh ông già nhìn tấm thân cô gái trẻ đẹp nằm ngủ đó rồi ông buồn vì ông biết rằng vẻ đẹp này rồi sẽ qua. Tấm thân này rồi sẽ già đi, chết đi rồi thối rữa. Ông buồn vì sao những gì đẹp đẽ lại chóng đến chóng đi nhường ấy và ta chẳng làm gì được để ngăn dòng chảy ấy lại. Và vẻ đẹp thật sự chính là nằm ở chỗ đó.
Và cuối cùng đó là lời nói của một vị sư già Nhật Bản, rằng “Nếu cái đẹp không chóng tàn, thì chẳng còn ai nhìn ngắm.”
Và đó là vẻ đẹp đó em. Nếu vạn vật đều trường cửu thì chẳng có gì đáng để ta yêu cả. Đời phải vô thường thì đời mới đẹp.
Cảm ơn thầy đã dành thời gian chuyện trò cùng L'Officiel Vietnam.
Hình ảnh: Kỳ Anh Trần
Xin chân thành cảm ơn Lạc Teahouse đã hỗ trợ địa điểm cho buổi chụp ảnh và phỏng vấn.
