#TeachersDay: Nhiếp ảnh gia Hải Thanh - "Việc học chỉ dừng lại khi ta dừng khao khát"

Nhiếp ảnh gia Hải Thanh là một cái tên vô cùng quen thuộc trong giới nhiếp ảnh tư liệu, nhiếp ảnh đường phố, anh tốt nghiệp cử nhân thiết kế đồ hoạ tại Đại Học Mỹ Thuật Công Nghiệp Hà Nội năm 1996, nhưng bằng một cơ duyên đến từ sở thích nhiếp ảnh, Hải Thanh đã trở thành nhiếp ảnh gia độc lập cho đến nay. Hiện anh đang sống và làm việc tại thành phố Hồ Chí Minh, đồng thời tổ chức những buổi workshop hướng dẫn chụp ảnh tư liệu.

Những bức ảnh của Hải Thanh, theo góc nhìn của tôi, đó là lát cắt rất ngọt và dứt khoát về những câu chuyện trong xã hội và đời sống. Vì sao tôi lại nói đó là những lát cắt rất ngọt. Vì khi nhìn vào ảnh chụp của Hải Thanh, ta sẽ không có cảm giác mình bị đưa đi đâu đó miên man và xa xôi khỏi câu chuyện. Điều bức ảnh muốn kể rất rõ ràng và trực diện. Một sự trực diện không sỗ sàng, không khoa trương hay cố tình đánh lừa thị giác, tạo sự hưng phấn bạo phát bạo tàn. Câu chuyện tự thân nó đã là một điểm sáng. Và Hải Thanh chỉ đơn giản là một người nhạy cảm, tinh tế để biết đó là lúc điểm sáng này cần được chụp lại, câu chuyện được gói gọn trong Frame hình đầy tính tự sự, mộc mạc, chân phương. Sự chân phương ấy luôn khiến người xem luôn phải khựng lại, bởi trong khoảnh khắc ấy, ta chợt thấy dường như đã lâu rồi, ta không thật sự nhìn vào cuộc đời một cách rõ ràng và giản đơn, không lớp lang, màu mè như thế.

Trước khi làm một nhiếp ảnh gia tự do, anh từng là phóng viên ảnh cho nhiều tờ báo trong nước lẫn quốc tế. Song song đó là những buổi triển lãm cá nhân. Gần đây nhất, có thể kể đến triển lãm “Những mẩu chuyện nhỏ ở Nhật Bản”. Đây là sự kiện trong khuôn khổ Biennale Nhiếp Ảnh Quốc Tế Photo Hanoi’23 cho Viện Pháp tại Việt Nam khởi xướng, gồm 94 bức ảnh tại đất nước Phù Tang được chụp khi anh ghé thăm nơi này vào năm 2016. Hay bộ ảnh công trường xây dựng kết hợp với Coteccons, anh đã ghi lại những hình ảnh đầy tình người giữa những trùng trùng điệp điệp bê tông cốt thép. Nhưng đó chỉ là những gì ta có thể nói về ảnh của Hải Thanh trong một thời gian rất ngắn gần đây. Hành trình chụp ảnh tư liệu của anh còn trải dài hơn thế, không chỉ dài về thời gian, những năm tháng anh dùng tầm mắt và ngón tay để ghi lại những lát cắt cuộc sống mà còn dài rộng về những nơi chốn, những khung cảnh, những cảnh đời anh đã chọn để ghi nhớ lại qua ống kính camera.

Và giờ đây, hành trình của anh lại tiếp tục được nhân lên, nhân lên nữa, khi anh quyết định trở thành người hướng dẫn về nhiếp ảnh tư liệu cho những bạn trẻ, hay những người anh em (theo cách anh gọi) yêu nhiếp ảnh qua những buổi workshop của mình.

Điều gì đã thôi thúc anh muốn tổ chức các workshop hướng dẫn về nhiếp ảnh tư liệu

Workshop nhiếp ảnh đầu tiên của tôi diễn ra ngẫu hứng vào đầu năm 2017 tại thành phố Hồ Chí Minh.

Trước kia công việc này chưa bao giờ có trong suy nghĩ của tôi mà nó lại là ý tưởng của người khác. Thời điểm đó tôi đơn giản là đang say mê chụp ảnh và chỉ tập trung vào việc bấm máy. Nhưng sau đó, có người em rất yêu nhiếp ảnh mà tôi quen qua mạng xã hội bất ngờ nhắn tin là cậu ấy muốn được hướng dẫn thêm về kỹ năng nghề nghiệp, và hỏi tôi có hứng thú không để cậu ấy kêu gọi thêm bạn bắt tay vào làm luôn. Thời điểm đó tôi đang sinh sống và làm việc chủ yếu ở Hà Nội, nên tôi coi đó như một dịp kết hợp công việc với đi chơi nên nhận lời. Sau khoảng nửa tháng liên lạc qua lại với nhau và chuẩn bị mọi thứ xong xuôi, tôi bay vào thành phố Hồ Chí Minh để tổ chức workshop nhiếp ảnh lần đầu trong đời. Tôi vẫn còn nhớ cảm giác hồi hộp và háo hức khi 8 anh em gặp mặt, rồi cùng nhau làm việc hết mình trong căn phòng thuộc một studio ở quận 3, cũng do một người em khác vì quý mến cho mượn miễn phí. Đó là quãng thời gian gần 1 tuần với vô số trải nghiệm đáng nhớ cho cả bản thân tôi và anh em học viên. Cả nhóm vừa cùng nhau thảo luận đề tài rồi đi chụp ngay, sau đó vừa mò mẫm xem và chỉnh sửa rồi lại đi chụp tiếp. Workshop cứ thế diễn ra khá suôn sẻ và nghĩ lại thì lúc đó bọn tôi cắm mặt vào làm mà chẳng cần quan tâm một quy trình quá cụ thể nào cả. Dĩ nhiên lớp có đủ lý thuyết, có đề bài và có áp lực khi thực hành nhưng mọi việc diễn ra đầy tính ngẫu hứng và nhanh gọn không ngờ.

Nhờ lần làm workshop đầu tiên này, mà tôi phát hiện ra mình khá hứng thú với công việc giảng dạy nhiếp ảnh. Những kinh nghiệm thực tế tôi có được từ đó thực sự mang lại lợi ích, ý nghĩa và cả nguồn cảm hứng mới cho anh em học viên. Tôi đã rất vui và thấy tự hào. Nhưng đồng thời, tôi vẫn bối rối tự vấn liệu mình đã đủ trình để dám đi “rao giảng” kiến thức chuyên môn với người khác hay chưa. Nghĩ lại thì chính kết quả phản hồi tích cực từ anh em học viên là bản lề tiếp thêm cho tôi sự tự tin, coi đó là một hướng đi mới cho nghề nghiệp của tôi, chứ không đơn thuần thu hẹp ở việc chụp ảnh nữa. Vậy là những workshop kế tiếp lại lần lượt diễn ra một cách tự nhiên thôi.

Những học viên đến với khoá học của anh thường sẽ mang tâm lý muốn theo đuổi nghề chụp ảnh tư liệu một cách dài lâu, nghiêm túc (như sự nghiệp của anh), hay vì những lý do khác, chẳng hạn như chỉ vì yêu nghệ thuật đơn thuần?

Sau một thời gian tổ chức workshop nhiếp ảnh, thì tôi thấy các bạn học viên tham gia với nhiều mục đích cụ thể và khác nhau. Có bạn đơn thuần là yêu nhiếp ảnh và coi đó như một thú vui hoặc công việc tay trái. Lại có bạn làm nhiếp ảnh thương mại, (như chụp cưới, thời trang...) nhưng sau một thời gian theo nghề đủ lâu thì thấy bế tắc trong việc tìm kiếm, làm mới ý tưởng và cách xây dựng, phát triển câu chuyện hình ảnh cho công việc riêng. Hoặc có bạn đăng ký học để được trải nghiệm việc chụp ảnh ở môi trường thực tế thụ động khác biệt thế nào với sự chủ động trong studio. Nói chung học viên đến với tôi từ nhiều xuất phát điểm khác nhau, có người chơi ảnh nghiệp dư lẫn người làm ảnh chuyên nghiệp.

Tôi không chủ tâm định hướng học viên phải theo đuổi nhiếp ảnh tư liệu mới là lựa chọn đúng đắn và dĩ nhiên tôi không có quyền quyết định điều đó. Định hướng nghề nghiệp phải đến từ chính mong muốn của các bạn và thách thức đặt ra là liệu các bạn cam kết đủ nghiêm túc để sẵn sàng đi xa được tới đâu?. Ít có kết quả nào như ý mà không đi kèm sự xả thân và cả đánh đổi. Thứ tôi mong các bạn học viên thu được từ giá trị lớp học không chỉ là kiến thức, mà còn là tìm được niềm cảm hứng trong công việc và hiểu cách để duy trì nó lâu dài.

Tâm huyết anh dành cho những buổi dạy là để hướng đến việc phát triển cho từng cá nhân học viên hay xa hơn là đưa cả ngành nhiếp ảnh tư liệu ở Việt Nam đi lên, đào tạo nên một thế hệ mới?

Thành thật mà nói, tôi không nghĩ quá xa khi làm lớp học lúc ban đầu đâu. Ai đến và muốn học thế nào với tôi thì tôi sẽ tìm cách nói chuyện, tìm hiểu và hỗ trợ hết lòng. Mục đích của tôi rất rõ ràng: Càng chi tiết hoá và cụ thể hoá được nhu cầu của người học thì việc giúp ích càng trở nên hiệu quả. Trước mỗi khoá học, tôi luôn khuyến khích học viên suy nghĩ trước và viết ra giấy điều họ băn khoăn cần lời giải đáp rồi mang tới lớp để cùng bàn bạc. Gắng hiểu được tâm tư và biết học viên cần gì là rất quan trọng, bởi nó sẽ giúp tôi tìm ra cách khắc phục điểm yếu và thúc đẩy lợi thế cho từng người.

Tôi nghĩ mỗi học viên là một cá nhân có tư duy độc lập, hiểu theo ý hẹp trong tư duy nhiếp ảnh thôi đã, nên ưu tiên cụ thể của tôi là tìm cách thúc đẩy các bạn phát triển chuyên môn bản thân rồi tính tiếp. Thú thực tôi cũng có chút mơ mộng là công việc giảng dạy nhiếp ảnh của mình mà có thể góp phần nhỏ nào đó vào việc phát triển chung của ngành nhiếp ảnh ở nước mình thì hay biết mấy. Ai cũng rụt rè, ngại công nhận là việc mình đang làm còn có cả lý tưởng tốt đẹp thì cũng hơi chán nhỉ. Tại sao không?

Có lẽ ai cũng có một “người thầy của cuộc đời”, người thầy đó của anh trong nhiếp ảnh tư liệu là ai ạ?

Thầy nhiếp ảnh thì tôi có nhiều lắm. Đó là những người bạn cho tôi mượn chiếc máy ảnh đầu tiên để mày mò và kiên nhẫn chỉ tôi cách sử dụng. Đó là người bạn chỉ bảo tôi cách thực hiện những phóng sự ảnh in báo giấy đầu tiên. Đó là những người anh trong nghề, tuy không chính thức, nhưng tôi nhìn vào và học hỏi được rất nhiều kỹ năng lúc ban đầu. Đó là những người thầy chính thức, thúc ép tôi thực hiện bài tập nhiếp ảnh đến nơi đến chốn, đến mức cực đoan. Đó là những người bạn ảnh luôn làm việc với thái độ xả thân khiến tôi phải tự nhìn lại mình và lấy đó làm động lực. Và cả những ông thầy mà tôi chỉ mới có cơ hội được xem ảnh của họ qua mạng nhưng lại học được nhiều bài học.

Trải nghiệm của riêng tôi về việc học là khi bạn trải qua mỗi giai đoạn làm việc đủ lâu, sự nhìn nhận của bạn về cuộc sống nói chung cũng có thể sẽ thay đổi, khiến tư duy hình ảnh của bạn theo logic cũng như vậy. Sự học chỉ dừng lại khi bạn không còn khao khát muốn học hỏi.

Và anh mong muốn những học viên tìm đến anh sẽ nhìn nhận anh là người thầy như thế nào?

Ngắn gọn thì tôi mong các bạn học viên sẽ nhìn nhận tôi là một ông thầy gần gũi nhưng đủ khó tính, đủ tận tâm và sẵn sàng lắng nghe.

Nhìn chung, nhiếp ảnh tư liệu luôn là một con đường khó đi trong toàn ngành chụp ảnh có đúng không, thưa anh?

Tôi hiểu nhánh nhiếp ảnh nào cũng có cái khó riêng nhưng có thể nói chọn nhiếp ảnh tư liệu làm hành trang thì có lẽ là bạn đang chọn đi con đường rất nhiều thách thức đấy, không chỉ ở Việt Nam mà cả trên thế giới. Nói như một ông anh trong nghề của tôi thì làm nhiếp ảnh tư liệu là thuộc dạng nghề ảnh xa xỉ và “quý tộc”. Hiểu theo nhiều nghĩa thì nó đòi hỏi từ người làm nghề vô số sức lực, thời gian, tiền bạc và ít toan tính.. vv.. và rõ ràng làm nhiếp ảnh tư liệu không phải là cách làm để kiếm sống tốt.

Anh có bao giờ khuyến khích học viên hãy “lửa thử vàng” trên con đường chẳng mấy ai đi này không?

Tôi chỉ khuyến khích học viên của mình là dù chụp chơi hay làm nghề thì cũng nên làm cho tới nơi mới bõ, nhất là họ đã bỏ công sức, tiền bạc, thời gian đi học. Tôi tránh dùng bản thân làm tấm gương vì ai mà chả có ưu khuyết riêng và tôi cũng tin các bạn trẻ yêu ảnh bây giờ có tính độc lập cao, có nhu cầu thể hiện cái tôi rất lớn. Đấy thật ra cũng là những phẩm chất đáng cổ vũ. Qua thời gian, nếu bạn chứng tỏ được mình bằng những thành tựu công việc thì tự thân bạn đã khẳng định mình là một nhiếp ảnh gia tư liệu đúng nghĩa.

Xin nhấn mạnh lại lần nữa là nếu chỉ dựa vào việc thực hành nhiếp ảnh tư liệu để kiếm sống thì quá khó, nếu không muốn nói là không thể. Bạn nên xác định sòng phẳng mục đích của việc này chủ yếu là để mang lại những giá trị khác cho cả bản thân và cộng đồng. Làm sao để vẫn duy trì công việc chụp ảnh tư liệu lâu dài, đồng thời vẫn làm những công việc khác để kiếm sống chính là bài toán bạn phải tự giải đáp. Vậy nên đôi khi tôi hay nói đùa với bạn bè rằng ai chọn công việc này nên là kẻ vừa thực tế vừa mộng mơ thì mới “sống sót” được.

Xin được phép hỏi anh một câu có phần hơi đơn giản, liệu việc dạy học, hướng dẫn về nhiếp ảnh chỉ đơn thuần là về bố cục và ánh sáng?

Ngay từ khi tổ chức lớp học nhiếp ảnh đầu tiên, tôi đã chủ ý hướng nội dung ưu tiên vào kỹ năng hơn là kỹ thuật chụp ảnh. Bởi vì hiện tại, tài liệu dạy kỹ thuật chụp ảnh cơ bản được chia sẻ rất nhiều qua các nguồn tài nguyên từ internet. Tôi cho rằng nếu kiên nhẫn, không sớm thì muộn, các bạn học viên có thể tự học kỹ thuật chụp ảnh tương đối vững vàng. Nhưng để đi xa hơn nữa trong nghề nghiệp thì cần nhiều điều kiện khác nữa, như kinh nghiệm tác nghiệp thực tế, một vài kỹ năng mềm, một số “va chạm” trong giao tiếp và số lượng giờ chụp đủ nhiều chẳng hạn.. đó là còn chưa kể tới kỹ năng biên tập và kiến thức xuất bản.. vv..

Dĩ nhiên khi học viên có những thắc mắc đơn thuần như bố cục, ánh sáng thì tôi cũng không ngại hỗ trợ nhưng thực lòng đó không phải mục đích chính của khoá học.

Những học viên tham gia workshop của anh có cần có sẵn một kiến thức nền nào về nhiếp ảnh hay văn hoá, hay đức tính đặc biệt nào để có thể bắt đầu hay không? Tương tự, một nhiếp ảnh gia tư liệu cần trang bị những gì khi mới bắt đầu? (Tất nhiên ngoài máy ảnh)

Thường trước khi bắt đầu một khoá học, tôi hay đòi hỏi học viên tự chọn một số ảnh họ đã chụp (cả ảnh lẻ lẫn loạt ảnh theo chủ đề), rồi gửi để tôi xem trước. Đây là cách để tôi hiểu hơn phần nào về “taste” (tạm dịch: gu thẩm mỹ) hay “perspective” (tạm dịch: góc nhìn) trong nhiếp ảnh của từng người và tôi sẽ dùng nó làm hướng giải quyết riêng biệt với từng cá nhân. Học viên cùng tham gia một lớp nhưng nhận thức và nhu cầu khác nhau, nên càng cá nhân hoá được cách giải quyết thì càng tối đa lợi ích cho mỗi người học. Tuy cách làm này khá “mệt não” nhưng hiệu quả nên cũng là lý do tôi giới hạn tối đa mỗi lớp chỉ 3 tới 4 học viên thời điểm hiện tại mà thôi. Ngoài ra, tôi có lớp nâng cao làm việc 1 đối 1, kéo dài trong 1 tháng, đi kèm đòi hỏi nhiều điều kiện khắt khe hơn nữa, nên các bạn học viên có sẵn kiến thức nền về vốn sống hay văn hoá là đặc biệt cần thiết.

Bạn càng muốn đi xa trong nhiếp ảnh tư liệu nói riêng và nhiếp ảnh nói chung, thì bạn sẽ càng nhận ra tầm quan trọng của việc trau dồi nền tảng kiến thức xã hội đa dạng, có thể nói khi đó bản chất của công việc này đòi hỏi vượt ngoài khuôn khổ của “chiếc hộp nhiếp ảnh”. Thiết bị nhiếp ảnh chuyên nghiệp là điều kiện cần, càng xịn đương nhiên càng có lợi, nhưng chưa phải điều kiện quyết định tất cả.

Theo hiểu biết hạn hẹp của tôi về nhiếp ảnh thì mỗi người chụp, người nghệ sĩ sẽ có cái tôi riêng, cái sắc thái riêng của mình trong từng tấm ảnh. Anh có bao giờ gặp trường hợp học viên của mình lại bị “nhiễm” cái màu sắc cá nhân của chính người thầy là anh chưa?

Tôi chưa thực sự nghe thấy bạn học viên nào tự công nhận là chụp ảnh bị nhiễm “màu sắc cá nhân” giống của thầy, hoặc cũng có thể chỉ là họ không muốn nói ra ấy chứ. Cá nhân tôi không để ý tới việc đó lắm, mà ngược lại thì có, tôi luôn tò mò muốn khám phá “màu sắc” của từng bạn bởi sẽ luôn có thứ nhìn ra để học hoặc ít nhất để rút kinh nghiệm riêng theo khía cạnh tích cực.

Anh thấy mình khi tác nghiệp và khi đứng lớp giống và khác nhau như thế nào?

Giống nhau là sự linh hoạt, tập trung và quyết liệt. Khác nhau là khi đứng lớp, tôi đòi hỏi sự cầu toàn rất nhiều từ mỗi bạn học viên và sẵn sàng tỏ rõ sự khó chịu ra mặt mỗi khi thấy không được như vậy.

Ảnh nghệ thuật sẽ đặt nặng sự duy mỹ, ảnh thời trang sẽ chú trọng vào yếu tố thức thời (trend-setting) và chủ đề (concept), còn ảnh tư liệu thì sao ạ? Điều gì làm nên cái hồn của một bức ảnh tư liệu?

Nhìn chung, nhiếp ảnh là công việc thường áp dụng các phương pháp tạo “hiệu quả thị giác” như một ngôn ngữ biểu đạt đặc thù, nên người chụp thường mang mỹ cảm của họ theo vào từng tấm ảnh là dễ hiểu và rất tự nhiên. Theo tôi, mỗi nhánh nhiếp ảnh tạm được mặc định gán cho một “trách nhiệm” của riêng nó. Nhiếp ảnh tư liệu truyền thống cũng vậy, ưu tiên hàng đầu của nó luôn là lưu giữ những giá trị thông tin về mọi mặt trong cuộc sống tại thời điểm bức ảnh được bấm máy, để phục vụ người xem cả cho mục đích học thuật lẫn tinh thần lâu dài. Vì vậy, bức ảnh tư liệu khi nhận được sự tán thưởng thường hay được nhận xét là ảnh “tốt”, ảnh “hay” hơn là ảnh “đẹp” bởi chính giá trị thông tin mà nó mang lại hơn là giá trị của sự duy mỹ, mặc dù không hề đánh giá thấp yếu tố này.

Từ những lứa học viên của anh từ buổi đầu đến nay, đã có những cái tên nào đã tìm được chỗ đứng vững chắc và nổi bật trong ngành nhiếp ảnh tư liệu?  

Tôi vẫn giữ quan hệ tốt với rất nhiều học viên trên tinh thần là bạn bè, đồng nghiệp chứ không phải thầy trò và có thể tự hào khi nói rằng một số bạn bè mà tôi biết đã tự tạo dựng được chỗ đứng trong ngành bằng sự nỗ lực thầm lặng lớn. Tôi xin phép không kể tên cụ thể, mà thiết thực nhất chính là mong chúng ta sẽ có dịp được chứng kiến nhiều tác phẩm của họ xuất hiện và chạm tới cảm xúc của công chúng qua những nội dung ý nghĩa nhân văn.

Một câu hỏi vui để kết thúc buổi chuyện trò này. Tôi vẫn còn nhớ cách đây rất lâu rồi, anh từng có một nickname là “Loay Hoay”, thế bây giờ anh đã hết “loay hoay” chưa? Và ngày xưa ấy, loay hoay là loay hoay với điều gì thế ạ?

Nhắc lại kỷ niệm cũ về việc đặt nickname “Loayhoay” thấy vui thật, cảm ơn bạn đã nhắc lại giùm. Nick name Loayhoay tôi có khi lần đầu tình cờ mò vào tham gia một nhóm người yêu nhiếp ảnh của diễn đàn chung, tên gọi là Hanoi Corner, sau này chết tên mới dùng luôn cho cả loạt diễn đàn ảnh sau này. Khi đăng ký username, tôi cứ mải tìm tên nào độc đáo lại phải dễ nhớ, loay hoay một hồi nhức đầu quá mới chợt nghĩ ờ sao không dùng luôn nhỉ. Chỉ vậy thôi chứ không có lý do nào ghê gớm khác. (Hết loayhoay lâu rồi vì từ khi xác định tham gia ngành nhiếp ảnh nghiêm túc, chỉ còn cái tên Hải Thanh được sử dụng chính thức).

Cảm ơn anh đã dành thời gian chuyện trò cùng L'Officiel Vietnam.

*Phần ghi thích dưới mỗi bức ảnh được đặt bởi nhiếp ảnh gia Hải Thanh.