Digital Fashion (kỳ 3) I Virtual influencer và cuộc tranh luận Hậu Hậu-hiện đại

Đây là kỷ nguyên digital fashion -  Cái gọi là thời trang kỹ thuật số mà chúng ta khởi động trong suốt thập niên qua và mơ mộng từ hơn nửa thế kỷ trước. Nó đã diễn ra và ngành công nghiệp thời trang Việt Nam đang sắp sửa bước vào. L'OFFICIEL Vietnam bắt đầu thực hiện series này cùng cây bút XU, với sự hợp tác của FACE - The Fashion Design Academy và SR Fashion Business School. Mời bạn đọc cùng theo dõi chuyên đề.

"Ranh giới giữa khoa học viễn tưởng và thực tế xã hội là một ảo ảnh quang học", đây là điều mà giáo sư Donna J. Haraway [*1] đã đề cập đến trong bài luận nổi tiếng “A Cyborg Manifesto" (tạm dịch "Tuyên Ngôn Sinh Học Bán Cơ Khí") xuất bản vào năm 1985 của bà. Bà đã viết về những tương lai có thể có cho nữ quyền và cách công nghệ khiến xã hội gắn kết hơn về mặt đạo đức trong khi tăng cường hơn về mặt tình cảm và trí tuệ. Nội dung chính trong bản tuyên ngôn này của bà đã bác bỏ các ranh giới cứng nhắc, bàn về các vấn đề với nguyên lý gia trưởng phương Tây, thuyết sinh học bán cơ khí và chỉ trích chủ nghĩa nữ quyền truyền thống. Cyborg, hay sinh học bán cơ khí (hoặc sinh vật cơ khí hóa, sinh vật điều khiển học…), được định nghĩa là một sự tồn tại bao gồm cả phần sinh học và nhân tạo (như điện tử, cơ khí hay robot), và virtual human có lẽ cũng là một sự tồn tại như vậy trong khái niệm Cyborg. 

Thật phi thường khi đó chỉ mới là năm 1985, mặc dù robot đã có mặt, social media đã xuất hiện và AI cũng đã được coi như một môn học thuật từ những năm 50, nhưng liệu bà đã hình dung về sức ảnh hưởng của virtual human như hôm nay? Các dự đoán của giáo sư Donna đã gần chính xác với hiện thực như thế nào? Thời đại của thế hệ bản địa kỹ thuật số đã bắt đầu. Chúng ta đã quen thuộc với các Chatbot làm nhiệm vụ tư vấn và giải đáp thắc mắc thay thế cho con người. AI dường như sẵn sàng tham gia vào mọi lĩnh vực. Rất nhiều người lựa chọn trợ lý ảo, người yêu ảo, bạn bè ảo (hay thậm chí chỉ cần “ai đó” không thật). Có phải chúng ta đang ngày càng thoải mái hơn với sự tồn tại của virtual human, thậm chí tôn trọng và lắng nghe, thích tương tác cũng như thảo luận với các nhân vật ảo về bất cứ chủ đề nào từ phong cách thời trang, quan điểm, tình cảm cho đến chính trị, triết học, nghệ thuật và mọi dạng thức của nhân quyền.

Thế giới của chúng ta ngày càng có nhiều người mẫu thời trang kỹ thuật số. Có không ít virtual influencer sở hữu tài khoản social media hàng trăm ngàn, hàng triệu followers. Các nhà thời trang Avant Garde và các nhà bán lẻ cũng không muốn bỏ lỡ thời điểm lướt trên đợt sóng đầu tiên của một xu hướng công nghệ tiến vào tương lai này. Nhưng liệu những hình ảnh 2D, 3D hay VR này có phải là robot hay AI không, liệu những người đứng sau điều khiển avatar kỹ thuật số của họ hay điều khiển chúng ta? Phải chăng, tại thời gian thực, nếu có những điều gì chúng ta đang bàn tới, thì đó là những gì chúng ta đang làm; những gì chúng ta đang bắt đầu nghi ngờ, thì đó cũng là những gì đang xảy ra?

Các cuộc đối thoại về sự đa dạng và tính đại diện trong ngành công nghiệp thời trang vốn đã như một cơn sốt âm ỉ. Và sự nổi lên của một loạt các virtual influencer trên khắp thế giới - lâu đời nhất như Lu do Magalu từ năm 2009, hay gần đây, từ 2018 đến 2020, là sự xuất hiện của các NTK thời trang ảo như Aliona Pola (Nga) hay Lila Ziyagil (Thổ Nhĩ Kỳ) - càng làm cho các quan điểm trở nên phức tạp hơn. 

Điều này cũng đưa chúng ta đến những tranh cãi về “vẻ đẹp giả” của những virtual influencer. Họ là những người phụ nữ hoàn hảo về thể chất được tạo nên từ những pixel, đại diện cho những người phụ nữ từ lâu luôn bị áp lực đẹp - trẻ - khoẻ. Nhưng The Diigitals của Wilson không chỉ có mỗi Shudu là virtual model, họ cũng tạo ra người mẫu ảo plus size và các màu da khác. Trên instagram của mình, Zoe Dvir - một người ảo Israel nổi tiếng, không chỉ ủng hộ ăn chay trường, theo đuổi tính bền vững và kêu gọi quyền động vật, cô cũng đưa ra sự thảo luận về việc tôn trọng vẻ đẹp hình thể của phụ nữ. Bản thân Lil Miquela cũng tranh luận về chủ đề này, đại loại là khi cô đặt câu hỏi cho “nhà lý thuyết âm mưu” YouTuber Shane Dawson để phản hồi câu hỏi của Shane về hình ảnh được tạo ra bằng kỹ thuật số của cô, rằng: "Bạn có thể kể tên một người trên Instagram không chỉnh sửa ảnh của họ không?".

Khi trở nên nổi tiếng, không ai có thể thoát khỏi sự chỉ trích đa chiều trên mạng xã hội. Shudu không ngoại lệ. Và sự viral của Shudu cũng kéo theo những chỉ trích khắc nghiệt dành cho Wilson, người tạo ra cô. Nhiều người cho rằng siêu mẫu kỹ thuật số này lấy đi cơ hội của những người mẫu ngoài đời thật. Nhiều người khác chỉ trích việc một người mẫu ảo da đen được tạo ra bởi một người đàn ông da trắng. Cũng có luồng ý kiến phê phán Wilson đang kiếm được tiền thật thông qua thương mại hoá người da màu ảo, như một loại chiếm đoạt danh tính của cộng đồng người da màu thực sự. 

Sự tranh cãi khá nặng nề tính đạo đức khi cho là một nhân vật 3D được “tô” màu da đen để chiếm chỗ trong một ngành công nghiệp, nơi mà những người phụ nữ da đen thực sự đã phải vật lộn và tranh đấu suốt chiều dài lịch sử để tìm kiếm được chỗ đứng. Tuy nhiên, đối với Wilson, bản chất của việc tạo ra Shudu (và hiện nay là sự nghiệp gắn liền với công ty The Diigitals do anh thành lập) xuất phát từ mong muốn tôn vinh vẻ đẹp da màu trong thời trang và thể hiện sự đa dạng trong thế giới 3D.

Trong quan điểm của Wilson, anh cho rằng Shudu không tranh giành vai trò mà những người mẫu da đen đáng lý được thuê làm việc: "Khi các thương hiệu tìm đến Shudu, họ không lựa chọn giữa cô ấy và một người mẫu thực sự nào. Họ tìm Shudu vì cô ấy là virtual model và họ muốn khơi mào cho một cuộc thảo luận về công nghệ trong thời trang". Trong tương lai hoặc đâu đó ở hiện tại, việc so sánh và cân đo giữa người thật hay người ảo sẽ hoặc đang xảy ra, đây một vấn đề đạo đức và công bằng thương mại phức tạp, nhưng trong bối cảnh mới nổi như hiện nay, các thương hiệu chỉ đang thử nghiệm và tham gia vào một sân chơi mới. 

Chia sẻ với Elle.vn trong một bài phỏng vấn (7/2019), Wilson cho biết anh rất vui vì Shudu đã mở ra một cuộc trò chuyện xoay quanh những vấn đề mà người da đen gặp phải trong ngành thời trang. "Tôi nghĩ rằng tất cả các tác phẩm nghệ thuật chân chính đều truyền cảm hứng cho cuộc tranh luận, tôi rất vui vì nó khiến mọi người nói về việc trả công bằng cho phụ nữ da đen trong ngành công nghiệp người mẫu, và có bao nhiêu cơ hội cho phụ nữ da đen". 

Khi ngày càng có nhiều thương hiệu thời trang tìm đến virtual model và virtual influencer cho các campaign của họ, liệu Wilson có còn giữ quan điểm như hiện tại, trách nhiệm thuộc về ai và khi nào mới cần phải nghĩ đến? Wilson có hình dung được một tương lai nơi người mẫu ảo chiếm phần lớn các billboards và magazine ads, liệu công nghệ virtual sẽ phát triển lý tưởng đến mức những công ty như The Diigitals của anh vẫn cần người thật để đóng vai "cơ thể" cho các virtual influencer. Trong tương lai đó, có còn sót lại những công việc nào cho các người mẫu thật được tham gia để kiếm sống, để theo đuổi đam mê thời trang của họ? 

Năm 2019, Wilson cho rằng "Tại thời điểm này, tôi không nghĩ rằng có sự cạnh tranh giữa virtual model và real model”. Nhưng hiện tại thì sao, tương lai thì sao? Anh đã có chuẩn bị gì? Nếu các “nạn nhân” lên tiếng, Wilson có chịu trách nhiệm về những hệ luỵ cạnh tranh mà anh đã góp phần gây ra cho những người mẫu thật, và cả những cộng đồng mà anh đang dùng virtual model để đại diện? 

Và Brud, ngôi nhà của bộ 3 virtual influencer đình đám Miquela - Bermuda - Blawko, cũng đón nhận những cơn bão dư luận và cuồng phong chỉ trích. Sau tất cả những mập mờ mà truyền thông đào bới từ tiểu sử cũng như các tin tức PR xoay quanh Brud, đội ngũ sáng tạo phía sau các virtual influencer đôi khi có phần “tai tiếng” này bị cho là đang diễn một show truyền hình thực tế đầy kịch tính với nhiều âm mưu, song lại có phần phô trương và vụng về. 

Trong các phân cảnh gây khó chịu để sắp xếp cho sự nổi lên của “Drama Queen” Bermuda (kể từ cuối 2017 và kéo dài đến tháng 4/2018) - một “nữ hoàng robot tự xưng” khẳng định đến từ Cain Intelligence và không liên quan gì đến Brud.fyi, nhưng Cain chỉ là một website không có gì ngoài một “tuyên bố” không rõ thật hay giả. Các nhà phân tích drama cho rằng Brud vừa thủ vai “quần chúng” vô can, sau lại coi mình như một “người cha” có nhiều nỗi khổ.

Miquela thường đăng status và comment như thể cô ấy là một người có cảm xúc. Hình tượng cá nhân của Miquela được xây dựng như một nhà hoạt động xã hội và "change seeker" (người tìm kiếm sự thay đổi). Qua các status của mình, Miquela đã nêu ra các vấn đề mà phụ nữ vô gia cư và di cư phải đối mặt, cũng như liên quan đến cộng đồng người da màu, LGBTQ, quyền bỏ phiếu và khủng hoảng thanh thiếu niên. Trong khi đó, Brud không quên khẳng định địa vị xã hội và "khả năng độc đáo" của Miquela bằng một nhân cách ảo đáng mến, một ca sĩ kiêm nhạc sĩ "có khả năng truyền cảm hứng cho một thế hệ giải trí mới".

Theo Internet Matter - một chiến dịch an toàn trực tuyến được tạo ra bởi các nhà cung cấp dịch vụ internet và các công ty social media, sự gia tăng của các virtual influencer cùng hành vi, nhận thức giả tạo dựa theo kịch bản sẵn có, đã cho phép các công ty thương mại “thao túng” người tiêu dùng trẻ tuổi. Tiến sĩ tâm lý học Linda Papadopoulos, đại sứ của chiến dịch Internet Matter chia sẻ với The Guardian rằng: “...Các virtual influencer không có thật và không tạo ra gì ngoài việc tìm kiếm sự chú ý. Họ đang thu hút sự chú ý và để làm gì? Họ không ở đó để giáo dục và trao quyền cho cộng đồng [những người trẻ tuổi, và phần lớn là thế hệ Z] của họ: họ ở đó để thuộc về cộng đồng và điều đó được thực hiện bằng cách khiến cho cộng đồng của họ cảm thấy sợ hãi, tức giận và bất an…”

Có quá nhiều khía cạnh cần tư duy. Một trong số đó, vấn đề thực sự là vấn đề, thuộc về tính minh bạch và tính xác thực. Từ quan điểm, nhận thức đến cảm xúc mà các virtual influencer thể hiện, thực ra không hoàn toàn do AI, hay thuộc về suy nghĩ của các nhân vật ảo đó, hầu như đều là những thông điệp được điều phối bởi đội ngũ sáng tạo đứng sau. Đầy tài năng, trí tuệ và tham vọng, các nhà sáng tạo đã đưa những luồng chính kiến đại diện cho "tệp" cộng đồng mà họ hướng tới, như cộng đồng người da màu, LGBTQ, tư tưởng chính trị, lối sống bền vững... 

Nhưng rốt cuộc, dù là các nhân vật ảo hay đội ngũ sáng tạo, họ có thực sự thuộc về cộng đồng mà họ đang nhập vai, họ có trải nghiệm thực sự để có quyền đưa ra những tuyên bố mang tính đại diện đó không? Đây có phải cũng là vấn đề căng thẳng mà thời trang đang quan tâm trong những năm qua? - vấn đề chiếm đoạt văn hoá. Liệu đây có phải là một hình thức chiếm đoạt văn hóa mới của AI robot đối với con người, nhưng không thực sự bởi AI robot (theo cách tự xưng của đại gia đình Brud), mà là bởi trí tuệ con người - những con người sáng tạo phía sau bức màn nhung, trang bị cho các digital avatar của họ một bối cảnh cá nhân, một ý thức hệ và những câu chuyện trải nghiệm mà họ sưu tầm tổng hợp.

Trong suốt quá trình phát triển tính cách của Miquela (từ 2016 đến 2018), đội ngũ Brud hẳn đã dự liệu được sự mâu thuẫn trong nhận thức của followers về việc "is-it-real or not-real", “is this person actually a robot”; hay xoắn não phản tư hậu hiện đại kiểu "amazing and scary at the same time" trước một viễn cảnh công nghệ quá xa cách đối với mặt bằng tư duy của họ. Brud càng thấu hiểu rằng sự mâu thuẫn này rồi cũng dễ bị “skip this” nếu không liên tục gây chú ý bởi các drama căng thẳng đầy kịch tính, hay những status tâm trạng chênh vênh lạc lối tìm kiếm sự đồng cảm.  

Sau khi các tập phim được lập trình bằng một kịch bản công phu "trình chiếu" hồi tháng 4/2018, kết quả khán giả theo dõi Miquela tăng hơn một triệu người, và lượng người ủng hộ (hoặc tò mò) về Bermuda cũng tăng lên hàng chục ngàn người. Bằng cách nào đó, Bermuda trở thành cạ cứng của Miquela và một “người bạn” của gia đình Brud. Tiếp theo đó là mối tính của cô và Blawko, mặc dù không rõ thông điệp mà các nhà sáng tạo phía sau cả hai muốn “kể” là gì khi phô diễn tình yêu chóng vánh của các “robot”. Nhưng cũng chỉ đến thế, các màn kịch nối tiếp nhau bằng kết thúc mở vì không có ai diễn xuất trong hồi kết.

Dù vậy, lần lượt các chiến dịch drama thành công của Brud đã dẫn Miquela bước vào thế giới của những người nổi tiếng thực sự, nhưng cũng từ đó đưa cô ấy đến với nhiều sự chỉ trích hơn về sự mạo danh. Tháng 5/2019, Calvin Klein đã triển khai chiến dịch #MYTRUTH, trong đó có sự góp mặt của những người nổi tiếng thật sự như Troye Sivan, Billie Eilish và rapper A$AP Rocky. 

Tham gia chiến dịch này, Miquela và siêu mẫu Bella Hadid đã cùng nhau thực hiện một nụ hôn đồng giới, dẫn đến vô số người dùng mạng xã hội và các ấn phẩm trực tuyến bắt được cú phốt để buộc tội thương hiệu Calvin Klein có hành vi lừa dối. Calvin Klein buộc phải xin lỗi, còn Hadid bị chỉ trích vì chiếm đoạt danh tính queer. Thực thể duy nhất xuất hiện mà không bị tổn hại là Brud, vì vốn đã dán nhãn cho nhân vật đại diện của mình là một CGI lưỡng tính - Quả thật tiện lợi!

Chú thích

[*1] Donna J. Haraway: là giáo sư danh dự người Mỹ tại Khoa Lịch sử Ý thức và Khoa Nghiên Cứu Nữ Quyền, đại học California. Bà là một học giả nổi bật trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học và công nghệ, được mô tả vào đầu những năm 1990 như một "nhà nữ quyền và hậu hiện đại". Bài luận “A Cyborg Manifesto" của bà được đánh giá là một trong những cột mốc quan trọng trong sự phát triển của thuyết hậu nhân văn nữ quyền (feminist posthumanist theory). 

[*2] Gorillaz: được biết đến là một ban nhạc ảo (gồm 4 thành viên hoạt hình), hay đúng hơn là một dự án về âm nhạc và hình ảnh được thành lập năm 1998 tại Anh, bởi Damon Albarn và Jamie Hewlett. Dự án bao gồm âm nhạc của chính Gorillaz và một vũ trụ hư cấu miêu tả một "ban nhạc ảo" của các nhân vật hoạt hình. Album đầu tay vào năm 2001 của ban nhạc đã bán được hơn 7 triệu bản, chính thức điền tên họ vào Sách Kỷ Lục Guinness như một "Ban nhạc ảo thành công nhất"

[*3] Hatsune Miku: một nữ ca sĩ ảo, hay trên thực tế là một chương trình tổng hợp giọng hát, được phát triển bởi công ty truyền thông Nhật Bản Crypton Future Media, sử dụng kết hợp với chương trình Vocaloid 2 của công ty công nghiệp Yamaha Corporation. Cái tên Hatsune Miku được tạo ra bằng cách ghép các từ tiếng Nhật là đầu tiên (初 hatsu), âm thanh (音 ne), và tương lai (ミク miku), tượng trưng cho mong muốn của nhà sáng tạo Crypton rằng cô sẽ là "âm thanh đầu tiên đến từ tương lai". 

Ảnh bìa:

Gucci A/W 2018 show (Milan), ảnh bìa của slideshow “Đây là kỷ nguyên post-human, theo Giám Đốc Sáng Tạo của Gucci, Alessandro Michele” - xuất bản trên Officialbespoke.com ngày 2/11/2018, với lời dẫn: “...Alessandro Michele kết hợp quá khứ, hiện tại và tương lai trong bộ sưu tập lấy cảm hứng từ “A Cyborg Manifesto”, một bài luận năm 1985 của Donna Haraway bác bỏ ranh giới cứng nhắc ngăn cách con người với động vật và con người với máy móc”

Nguồn: 

Dazeddigital.com, Collabary.com, Fashion.telegraph.co.uk, Theguardian.com, Brud.fyi, Cainintelligence.com, Techcrunch.com, Talkinginfluence.com, Bloomberg.com, En.wikipedia.org…

Thực hiện: Xu