L'O Tết: Cái Tết đáng nhớ thời bao cấp, theo lời kể của NSƯT Phi Điểu

Xuyên thời gian, những biến chuyển của ngày Tết Nguyên Đán trở nên rõ ràng hơn qua từng thời kỳ tái thiết đất nước rồi tới toàn cầu hóa. Mở đầu chuỗi phỏng vấn 3 nghệ sĩ thuộc 3 thế hệ với những trải nghiệm khác biệt, sinh năm 1933, NSƯT Phi Điểu đã đón những cái Tết đáng nhớ trong những mùa quan trọng của lịch sử dân tộc.

Câu chuyện của nghệ sĩ Phi Điểu mang tới nhiều rung động. Bắt đầu diễn xuất ở tuổi gần 70, đến nay cụ vẫn tự chạy xe máy, qua lại giữa các tỉnh để đóng phim và làm công tác của phường. “Còn đi được thì ta cứ đi” - ngưỡng cửu thập không ngăn được khẩu khí hào sảng của người nghệ sĩ sinh năm 1933. Bên cạnh những ngày quay phim được cụ xếp gần kín tờ giấy kẻ ô vuông nhỏ gấp làm tư trong ví, cụ cũng chia sẻ với tôi về chuyến đi Campuchia dự kiến vào mùng 3 Tết. Đúng như cái tên Phi Điểu, cụ là một người nghệ sĩ đa năng, và hơn cả, là một đôi chân đi nhiều dặm không mỏi.

Chào bác Phi Điểu! Con cảm ơn bác đã nhận lời trò chuyện cùng L'OFFICIEL khi chỉ vừa trở về từ Đà Lạt. 1 tháng nữa là đến Tết, bác và gia đình thường chuẩn bị gì cho ngày lễ cổ truyền này?

Mọi năm trước bác làm nhiều, giờ các con về hưu thì bác để chúng nó làm. Bác đơn giản hóa việc chuẩn bị, thường cúng ông bà vào đêm Giao thừa, đi lễ chút rồi về. Nhà bác làm vừa đúng nếp xưa, năm nào cũng như năm nào. Các con thường tụ họp ngày mùng 1, cùng chúc Tết và thắp hương cúng ông bà.

“Ngày Tết đơn giản hơn” mà bác vừa kể có gì khác so với trước đó?

Bác không cầu kỳ làm cỗ nữa, mệt lắm. (cười) Trước kia, bác sẽ gói bánh tét bánh chưng, nay chỉ luộc gà, mua cặp bánh để thắp hương tổ tiên. Bọn trẻ cũng không ăn nhiều bánh, giờ có nhiều món lạ hơn. Mâm cỗ Tết bác nấu thường có xôi chè, thịt kho trứng và canh khổ qua - để qua cái khổ đi, cầu mọi sự mới mẻ, thuận lợi.

person photography portrait adult female woman dancing formal wear fashion dress

NSƯT Phi Điểu thời trẻ.

Cái Tết nào khiến bác Phi Điểu thấy đáng nhớ nhất?

Bác nhớ cái Tết ở Hà Nội. Bác được phân công ở Đài Tiếng Nói Việt Nam ngoài Hà Nội suốt 21 năm, từ 1954-1975, cũng là năm giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

Những năm đó là thời tem phiếu, ai cũng giống ai không kể sang-hèn. Bác nhớ nhà, nhớ ba mẹ chị em trong Nam. Thời đó kham khổ mà thân tình gần gũi, không ai so bì xét nét ai.

Thời tem phiếu ai ai cũng sống bằng tấm lòng, nên bác không thấy khổ mà thấy vui.

Tết của thời tem phiếu trước 1975 có gì khác so với Tết nay, thưa bác?

Khác nhiều lắm. Ở thời tem phiếu, chúng tôi ăn ở tập thể, việc làm theo phân công của tổ chức chứ không tự chọn. Ai cũng có cái Tết như ai.

Nói chung, bác nghĩ mình may mắn khi được sống trong thời bình trước 1945, qua gần 30 năm chiến tranh rồi tới thời bình sau 1975 - quần chúng tập trung phục hồi và tái thiết nền kinh tế. Chúng tôi ráng làm việc chứ không đổ cho hoàn cảnh, mong con cháu chịu khó học để đất nước giàu mạnh lên, không thua người ta, nội trong Đông Dương mình thấy kém hơn thì xấu hổ. Nay thời bình thì thanh niên lại cực kiểu khác, ta luôn phải cố gắng học, làm.

Con ấn tượng với nhân vật của bác Phi Điểu trong phim “Bên trong vỏ kén vàng” (2023). Bác có kỷ niệm gì khi quay phim này ở Bảo Lộc?

“Bên trong vỏ kén vàng" được quay từ 4-5 năm trước, bác ở đó 4 ngày liền. Đó là một cảnh dài hơn 10 phút nhưng rất khó. Hồng Ánh, Kim Xuân coi rồi nhắn: “Coi phim mà con sợ má luôn, sao má nói giỏi vậy". “Tui nói muốn xỉu, thoại cảnh đó dài, bên kia chỉ ngồi yên như một cái bóng” - bác bảo. Khó ở chỗ lời thoại không phải ngôn ngữ đời thường mà có tính tôn giáo, lại thoại 15 phút không nghỉ, sai một chữ là nói lại từ đầu. Bác cứ diễn chưa biết hay dở, xong là mừng. Nghiệp diễn không dễ đâu con, bác làm thấy vui là được. Hôm đó quay xong, thấy mưa lất phất trên Bảo Lộc, nhìn xuống đồi có một bầy bướm bay quanh rặng cây. Hên và hay là vậy đấy.

Con bất ngờ khi tìm hiểu rằng, tới tuổi thất thập bác mới bắt đầu sự nghiệp diễn xuất. Điều gì dẫn dắt bác vào nghề ở thời điểm đặc biệt như vậy?

Năm 1992, sau khi về hưu ở đài phát thanh, bác mới có thời gian đi phim, làm cho mặt trận phường, sinh hoạt cộng đồng. Vì làm đường lối chính trị có phần khô khan, khi giải lao, mọi người hỏi có ai biết hát, diễn, kể chuyện thì bác đã giơ tay. Từ đó, bác kiêm thêm mảng văn nghệ của phường, rồi mượn máy ảnh của chồng để chụp hình, giao lưu với bạn bè. Kịch của bác được gửi đi thi rồi đạt giải nhất phường, nhất quận.

Biết bác khi đang chấm một cuộc thi cấp phường, đạo diễn Đào Bá Sơn rủ: “Bà sao vậy? Bà đi theo tụi tui đi, Hà Nội giờ vô làm phim nhiều, cần nhiều vai như chị lắm". Từ đó bác lai rai đi làm phim, bộ phim đầu tiên bác đóng là “Blouse trắng" (2002), vai mẹ của bác sĩ. Bác hay nói: “Sơn có tội, dụ bà Điểu làm phim". Bác rất nhớ Sơn. Bác “chân đi” nên theo nghề diễn tới nay, phải đi làm mới thấy vui thấy khỏe.

face happy head person smile laughing body part shoulder

Không biết rằng công việc phát thanh viên có bổ trợ cho nghề diễn xuất của bác không?

Phát thanh viên giống như diễn xuất chỉ bằng giọng nói. Làm phát thanh viên khó hơn, vì một người phải diễn nhiều giọng, nhiều nhân vật trong mẩu truyện: em bé, bác nông dân, ông già,... Còn diễn phim thì mỗi người đảm nhận một nhân vật.

Mọi người hay hỏi bác thích nghề nào hơn. Bác đã làm từ ca múa nhạc, diễn xuất, đó viết kịch cải lương… Cả đời chỉ xoay quanh nghệ thuật. So sánh là khập khiễng, nhưng nếu có kiếp sau, bác vẫn chọn nghề phát thanh viên. Bác thích diễn vai từ trẻ, già, vui vẻ, giận dữ, buồn phiền, não nề,... qua giọng nói và ngữ điệu.

Con xin bác một lời khuyên: với bác, đâu là điều tạo nên giá trị và động lực trong cuộc sống?

Bác trai ham đi quá, đi trước bác tới nay đã 8 năm. Bác ở với con cái không thiếu thốn gì, bác đi hoạt động phong trào cho biết, làm cả phim ngắn-dài, ca nhạc, phim TikTok… Về hưu thì ăn uống, nghỉ ngơi cũng tốt, nhưng bác thích làm, không thích ở không, làm được việc mới nhận.

Hên là bác góp sức chút chút cho nghệ thuật, cuối đời rồi đi lúc nào cũng được, xin trời phật ông bà cho mình khỏe để các cháu nhờ, bà con vui vẻ thích là được. Bà con đối xử với bác rất thân tình, mình thấy mình là nghệ sĩ của nhân dân rồi, đâu có gì hơn nữa. Còn phục vụ được, vậy là vui.