L'OFFICIEL BookClub: Joseph Conrad và bản chất của "May"

Đọc May là một trải nghiệm kỳ diệu và kỳ lạ. Các tình tiết được phơi bày rõ ràng như biển cả, không che đậy, không giấu giếm. Một thứ biển khơi theo Conrad đã mô tả "ý nghĩ về việc tách hẳn khỏi đất liền suốt những tháng tới khiến tôi trầm mặc và bình thản, như thể có điều gì đó sâu thẳm đã an bài"; qua lời của Powell. Thế nhưng người đọc vẫn cảm giác mình đang đứng giữa mù sương, không thấy rõ ràng bất cứ điều gì sẽ, đang và sắp xảy đến, như cách may rủi tiến lại số phận của mỗi người và cách chúng tác động lên nhau.

Câu chuyện trong May có thể tóm gọn bằng một câu; cuộc trốn chạy của một cô gái trẻ sống đời đầy bi kịch cùng vị thuyền trưởng đã cứu lấy đời cô nhờ một cơ may. Cơ may ấy nếu xét về ngọn nguồn thì thật khó như thể ta tự hỏi nguồn gốc của tồn tại, của sự việc, của vũ trụ đến từ đâu. Cái cơ may có khi nó đến từ việc đơn giản như vì họ đã đi qua lối đó trong cùng một thời điểm, hoặc đã vô cùng ở cùng nhau dưới một mái nhà. Cái cơ may còn có thể dắt ta đi xa hơn đến độ nói về sự tình cờ của mối quan hệ máu mủ ruột rà của vị thuyền trưởng cao thưởng với người đàn bà tên Fyne. Nếu đã đi xa thì phải đi sâu hơn nữa vào cuộc đời của bà Fyne, nếu bà có một số phận khác hơn thì liệu cuộc trốn chạy của đôi trẻ kia có được biến thành một đám cưới viên mãn? Rồi nếu như thuyền trưởng Anthony ấy không gặp nàng Flora thì con thuyền của anh có mang một hải trình khác đi? Và nhân vật Powell kia nữa,... Như một mê cung ngay cả lối vào cũng là một ẩn số. Một chủ đề ngoằn ngoèo lại được Conrad chọn một lối kể cũng nhiều tầng lớp (ta có thể gọi nôm na là "truyền miệng) để diễn tả. 

Đó là một lối kể chuyện rất đậm tính Conrad, lời kể chồng lời kể, sự kiện chồng sự kiện, với nhân vật Marlow quen thuộc, gặp gỡ Powell và chuyện trò trước sự chứng kiến của một nhân vật “tôi”, đóng vai người kể chuyện (cũng là một dấu ấn khác của Conrad). Nhưng “tôi” kể chuyện ở đây cũng chỉ làm nền để Marlow và Powell bám vào và tô vẽ tiếp nên những đường tranh. Họ kể chuyện cho nhau nghe, Marlow kể lại chuyện cho “tôi”, rồi Marlow kể về những gì Powell đã kể. Một lối trần thuật kỳ vĩ và phức tạp nhưng vì đó là Conrad nên rối rắm không có chỗ đứng trong tác phẩm! Các tình tiết, lời văn lẫn đối thoại; chúng được xử lý nhẹ nhàng, nhịp nhàng, đồng bộ, dễ theo dõi đến khó tin. Cái hay trong May nói riêng hay trong văn chương Conrad nói chung đó là ông luôn trình bày rõ ràng cho ta một bối cảnh, một bầu không khí. Phương pháp không chỉ được áp dụng một cách thành công trong tiểu thuyết mà còn cả truyện ngắn, chẳng hạn như Giữa Đất Và Nước là một ví dụ. Trong bối cảnh của May, nơi những con người luôn có lý do cho tất cả hành động của họ lại bị khống chế bởi một thứ quyền lực hơn tất thảy, nó gói gọn chỉ một chữ và đó cũng chính là tựa đề tác phẩm; May;

May – chỉ đơn giản là may, không dấu chấm than, chấm hỏi, không một sắc thái cảm xúc biểu đạt, không gợi mở hay tạo ra một hình dung, chỉ đơn giản là May. Một cách đọc lên nghe rất lạ tai vì ta vốn quen với “may quá!”, “may làm sao”, “may thật!”. May tự thân nó khi đọc lên nghe như hư ảo, một thứ không tồn tại, một ‘vật chất’ không thể định nghĩa, nhưng nó ở đó, nó tồn tại, nó tạo nên tất cả, nó biến cuộc trốn chạy của Anthony và Flora trở nên có lý, nó mang đến cho Powell trẻ tuổi một cái kết không thể lạ lùng hơn. Nó cao thượng đồng thời tàn nhẫn. Nó chỉ đơn giản là may; một danh từ, không mang sắc thái. Một khái niệm; nằm ngay đó; nhưng khó nắm bắt vô cùng.

Vậy liệu có cách nào ta nắm được bản chất của “may”?

Trước khi bàn vào đáp án cho câu hỏi đó, ta cũng cần để ý rằng các tình huống nơi câu chuyện của May diễn ra trên đất liền nhiều hơn trên biển. Ngay cả Marlow (quen thuộc) lúc này đây cũng đã là một người lựa chọn cách sống bám chặt vào mặt đất, một “con chim đã bí mật mất lòng tin vào sự cao quý của sải cánh bay”. Khi nhận ra điều đó rồi, ta sẽ bất ngờ nhận thấy dường như; nếu may-rủi có một cơ thể hữu cơ, thì chính mặt đất là nơi để chúng sinh sôi nảy nở.

Vận may của Powell trẻ tuổi cũng diễn ra ở ngay trên mặt đất, và cái vận rủi của người khác đã tạo tác nên vận may của anh cũng là một tai nạn ngay trên đất liền.

Gia đình Fyne cũng là một yếu tố được thiết kế để ghim chặt vào mặt đất. Một người chồng chỉ đam mê đi bộ và một người vợ mang trong mình sự cứng cỏi của gỗ đá, bà đóng khung chính mình chắc chắn đến độ em ruột của bà; cũng là nhân vật chính; thuyền trưởng Anthony; đứa con của nhà thơ nhưng tinh thần được nuôi dưỡng bởi biển cả; cũng chẳng thể nào đến gần dù bản thân anh cũng rất cần một sự mềm mại của tính nữ trong đời mình.

Và tất nhiên ta cũng không thể nào bỏ qua Flora, nàng là một sợi dây mỏng manh nhưng nối liền tất cả các sự kiện. Một biểu tượng nữ tính độc đáo, một sáng tạo nữ giới tuyệt vời của Conrad. Dù rằng trong lối biểu đạt qua lời trần thuật của Marlow, ta thấy đâu đó bóng dáng của sự phản kháng nữ quyền, nhưng chính Flora lại cho ta cảm giác rõ ràng về bản chất của “nữ quyền” là thế nào, mặc cho nàng được mô tả là chỉ sống một cuộc đời được cấu thành từ một chuỗi những cảm xúc. Cảm xúc; còn gì phụ nữ hơn ngoài hai chữ ấy! Và hẳn là hai chữ khác nữa, đã được Conrad sử dụng trong May, đó là “đàn hồi”. Sự đàn hồi trong tính nữ theo góc nhìn của Conrad và trong cá nhân nàng Flora đã tạo nên một chuỗi những tình cờ lẫn biến cố. Dù có thể trong lúc giãn căng hết cỡ ấy, chỉ với một cú buông tay, sợi dây mỏng manh mang tên Flora kia sẽ rối bời với vô vàn nút thắt, nhưng rồi cuối cùng nàng cũng quay trở lại trạng thái cũ và tiếp tục đón nhận những cái kéo căng từ bàn tay số phận.

Có thể thấy, may-rủi chỉ là thứ chỉ diễn ra trên đất liền. Nhưng liệu đó có thật sự là may-rủi? Là những cái vô tình mà cuộc đời thảy vào số phận mỗi sinh linh? Hay tất cả chỉ là kết quả của những cơn bộc phát và thiên kiến đến từ những tiếng vọng từ “cộng đồng mặt đất”, từ những khuôn mẫu trơ cứng như cách đất liền tạo tác những đường biên. Nó khiến ta nhầm lẫn, nó khiến ta cho rằng tất cả đều là vô tình. Nhưng xét về bản chất, khi đứng trên mặt đất lại là lúc ta không chắc chắn nhất về những tình huống xảy đến với mình.

Trên biển thì lại khác.

“Trên biển, anh biết đấy, không có khán giả. Anh không nghe thấy những tiếng vọng làm tổn thương lòng tự trọng của mình ở đó, nơi chỉ giọng nói vĩ đại của tự nhiên gầm vang dưới bầu trời, hoặc im lặng huyền bí bao trùm như một phần sự tĩnh lặng vô cùng của vũ trụ.”

Anthony đã có một cuộc đời trên biển như thế, nhưng vì anh đã mang theo Flora lên thế giới tự do rộng lớn ấy của mình. Anh nhấc Flora ra khỏi mặt đất nhưng quên mất rằng cô là một sợi dây, số phận của cô nối liền với những kinh nghiệm khủng khiếp nơi mảnh đất cô sinh ra và lớn lên ấy và sợi dây ấy cũng bắt đầu quấn quanh cổ chân của Anthony, vận may của cô và của anh nhập lại làm một, nhưng chúng không hoà vào nhau mà theo lối chất chồng, đè nén. Nó khiến cho

“Anthony đã phát hiện ra rằng anh không phải là chủ nhân kiêu ngạo mà là tù nhân bực bội của lòng hào phóng.”

Nhưng tàu đã ra khơi và “vận may” đã kết dính hai con người, và, những số phận khác, để tạo thành một tổng thể kỳ lạ, bất định như vốn dĩ khi ta nói về cuộc đời.

Quay trở lại câu hỏi ban nãy. Vậy điều gì ở làm nên bản chất của may?

Tôi nghĩ rằng đó chính là Flora; hay chính xác hơn là sợi dây may rủi mà nàng chính là hiện thân của nó. Ta muốn giơ tay nắm bắt lấy cái sợi dây kết nối những vận may đã diễn ra lại với nhau; như cách Anthony cầm khuỷu tay Flora mà lôi xệch nàng ra khỏi cái ghim ‘số phận’. Ta muốn cầm lấy nó, xem xét nó, để hiểu được nguyên lý cốt tuỷ của nó, cách nó vận hành và cơ chế đích thực của nó là gì. Nếu Anthony mang tâm thế là một người muốn thử thách lòng cao thuợng của mình trong trò chơi may rủi này thì Powell lại là một hiện thân vô cùng “đúng bản chất” của may-rủi nhất. Đó là tâm thế không biết gì và mù mờ về tất cả. Powell không có một ý định nào cụ thể trước Flora và những lời đồn đại, anh chỉ có cho mình một tuổi trẻ và tình yêu mến chân thành dành cho Anthony. Với gia đình giản dị; một tâm hồn non trẻ chưa bị làm mòn rục đi vì cứ phải thất thần trước những kinh nghiệm đã trải; đã làm sáng tỏ được hoàn toàn cái gọi là chân lý của “vận may”. Đôi khi; chỉ là một cái cúi người, một cơn liều lĩnh, một niềm tin. Nói đến đây ta hãy nghĩ lại Flora. Phải chăng nàng cũng đã như thế hay sao? Cũng với một cơn liều lĩnh, một niềm tin và nhiều giọt nước mắt, nhưng chắc chắn Flora không thể ngây thơ như Powell trẻ tuổi. Và nói đến đây, một lần nữa ta lại thấy sợi dây may rủi khó nắm bắt ấy lại dắt ta đi đường vòng, quay lại điểm khởi đầu, đó là chẳng có quy luật nào trong cách vận may và vận rủi cấu thành lẫn vận hành trong thế giới. Suy tư này, nó rất giống như Marlow đã nói trong tác phẩm

“Kinh nghiệm của ta không bao giờ thực sự ngấm vào máu và xương. Nó luôn chờn vờn bên ngoài. Đó là lý do khiến ta nhìn lại quá khứ với nhiều ngỡ ngàng đến thế.”

Thế nhưng không có nghĩ là ta hoàn toàn không thu hoạch được gì khi ngẫm nghĩ về điều ấy. Thứ ta gặt hái được, có lẽ là trực giác. Một thứ kết quả nó gây ra cơn dấm dứt mà ta sẽ ước gì thà ta đừng có nó thì hơn. Khi đọc về cuối, ta sẽ càng thấm thía lời nhận xét của Marlow:

“Trí tuệ đôi khi vẫn khiến người ta lạc đường không khác gì dục vọng”.

Dù rằng khó có thể gọi những linh cảm về số phận nhân vật là trí tuệ nhưng khi ta đã lờ mờ nhận ra được cách một điều may chơi trò đánh đổi ta sẽ bắt đầu thấy kinh hãi những gì ta có được không thua kém gì khi so sánh với những điều ta đã mất mát.