Diễn trình tính nam trong nghệ thuật
"Trên khắp thế giới, ở mọi thời đại và trong mọi hoàn cảnh, những huyền thoại về con người không ngừng nở rộ – đó là nguồn cảm hứng sống động để những thứ xuất phát từ hoạt động cơ thể và tâm trí con người được phát triển. Thật không ngoa khi nói rằng huyền thoại là lối vào bí mật mà qua đó năng lượng vô tận của vũ trụ được khai mở từ những biểu hiện văn hóa của con người". – Joseph Campbell từng viết trong “The Hero of a Thousand Faces” (một nghiên cứu so sánh các huyền thoại giữa nhiều nền văn hóa khác nhau và tìm ra điểm tương đồng).
Từ những hình vẽ về các vận động viên nam cơ bắp trên bình gốm ở Thế vận hội Olympic đầu tiên của Hy Lạp cổ đại, đến những tác phẩm nghệ thuật phương Tây về các vị thần và anh hùng ở những thế kỷ sau đó, tính nam lý tưởng luôn gắn liền với vẻ đẹp thể chất, đặc biệt là cơ bắp. Sự trùng hợp này không phải ngẫu nhiên. Nó phản ánh mối liên hệ chặt chẽ với cách mà nghệ thuật định hình nam giới, đồng thời duy trì một thành tố mang tính cố hữu, có nguồn gốc từ những đại diện đầu tiên về tính nam.
Sự tôn thờ tính nam
Ở phương Tây, hình tượng nam giới là một phần trung tâm của văn hoá, là thước đo chuẩn mực và biểu tượng cao nhất về vẻ đẹp. Trong nền văn minh này, nam giới nắm giữ quyền lực tối cao, dù trong hệ thống chính trị hay thần thoại. Và như vậy, khi miêu tả tính nam (masculinity) trong nghệ thuật, người ta thường nhấn mạnh quyền uy của họ thông qua vị trí lãnh đạo hay những chiến công vĩ đại trong thần thoại.
Ở Ai Cập cổ đại, những biểu hiện về tính nam thường được dành cho các pharaoh (vua Ai Cập) hay giới quý tộc. Ban đầu, các tác phẩm điêu khắc khá đơn giản, với những hình nhân mặc khố ngắn, hai tay ép sát thân và nắm chặt. Song, đến thời kỳ Vương quốc Kush (1070 TCN - 350 CN), điêu khắc Ai Cập có những bước tiến đáng kể về tính hiện thực, tập trung vào việc thể hiện cơ thể nam giới một cách chi tiết, đặc biệt là phần thân trên. Cách thức miêu tả cơ thể nam giới này tiếp tục lan rộng ra ở Hy Lạp với những bức tượng Kuros. Tuy nhiên, khác với các tác phẩm chạm khắc ở Bắc Phi, các bức tượng Kuros thường miêu tả những chàng trai trẻ, khoả thân và không gắn liền với bất kỳ vị trí lãnh đạo nào, vì chúng có liên quan mật thiết đến Apollo – thần mặt trời.
Ở Hy Lạp, và những năm sau đó ở La Mã, các bức tượng điêu khắc hướng đến tính hiện thực nhiều hơn, bắt đầu tìm kiếm sự chuyển động trong các tác phẩm và tập trung vào những bộ phận cơ thể để làm nổi bật sức mạnh của anh hùng và thần linh. Lúc này, các bức tượng thường đặc trưng với đôi chân chi tiết và phần mông săn chắc – ám chỉ sức mạnh thể chất và tình dục.
Điển hình là tác phẩm Achilles Lays Hector’s Corpse at the Foot of the Body of Patroclus của Joseph-Benoît Suvée (1743-1807). Achilles là một trong những hình mẫu đặc trưng cho tính nam mà nghệ thuật châu Âu theo đuổi suốt hai thiên niên kỷ. Một vị anh hùng với sức mạnh phi thường cùng “bộ giáp” bất khả chiến bại, Achilles sẵn sàng đánh đổi cả mạng sống để đánh phá thành Troia và bảo vệ đồng đội.
Từ thời Ai Cập và đặc biệt là Hy Lạp, phần lớn hình tượng nam giới được miêu tả bởi dáng hình những thiếu niên trẻ tuổi có cơ bắp kín đáo và bộ phận sinh dục nhỏ. Yếu tố này trở nên nổi bật hơn trong văn hoá Hy Lạp cổ đại (Hélade) vì đây là nền văn hóa lưỡng tính cởi mở.
Tính nam lý tưởng
Khi đề cập đến tính nam trong nghệ thuật, chúng ta thường liên tưởng đến bức tượng David của Michelangelo, một tác phẩm điêu khắc thời kỳ Phục hưng, thể hiện vẻ hoàn mỹ của một người đàn ông, ảnh hưởng mạnh mẽ đến nghệ thuật Hy Lạp. Tuy nhiên, quan niệm của người Ý thời Phục hưng về Hy Lạp và La Mã cổ đại thực chất là một cấu trúc xa rời thực tế.
Khi những nghệ sĩ châu Âu thời Phục hưng tìm kiếm cảm hứng từ nghệ thuật Hy Lạp và La Mã cổ đại, họ không đơn thuần sao chép nguyên bản từ tiền nhân mà còn tích cực nghiên cứu. Song, thời đại này, lại không hề tồn tại bất kỳ chuẩn mực cố hữu nào về hình thể lý tưởng của nam giới (dù cơ thể thanh mảnh của thiếu niên trẻ thường chiếm ưu thế). Đến thời nay, chúng ta đã được nhìn thấy những bức tượng với cơ bắp cường điệu như Hercules Farnese và Belvedere Torso.
Sự đa dạng của các hình thể này đã khơi dậy mối quan tâm của nhiều nghệ sĩ thời Phục Hưng trong việc định hình cơ thể hoàn hảo của người đàn ông – vốn được xem là biểu tượng tối cao của vẻ đẹp. Những nghệ sĩ như Masaccio, Donatello, Leonardo da Vinci, Michelangelo và Raphael bắt đầu nghiên cứu giải phẫu cơ thể người để vẽ và điêu khắc tác phẩm của họ một cách chính xác và sinh động hơn.
Tuy nhiên, việc thể hiện hình thể khỏa thân trong nghệ thuật Phục hưng không phải lúc nào cũng được chấp nhận. Kitô giáo, với những quan niệm nghiêm khắc về cơ thể trần trụi đã đặt ra nhiều hạn chế. Song, những nghệ sĩ vẫn tìm thấy những cách thức khác để miêu tả hình tượng này trong tác phẩm của mình, bởi vẫn có những đoạn trong Kinh thánh cho phép điều này.
Trên thực tế, Michelangelo đã khắc họa những hình thể khỏa thân trong tác phẩm "Phán xét cuối cùng" ở Nhà nguyện Sistine. Tuy nhiên, Giáo hoàng Pius IV đã yêu cầu che chúng lại bằng những tấm màn và quần áo. Đây là thời kỳ nghệ thuật phát triển rực rỡ, khi các hoạ sĩ được đào tạo trong các hội trường kín do nam giới thống trị, và phụ nữ chỉ có thể tham gia nếu thừa kế xưởng vẽ từ người thân. Sự chuyên nghiệp hóa trong nghệ thuật cũng góp phần định hình quan niệm về tính nam lý tưởng.
Theo đó, các trào lưu như Trường phái Kiểu cách (Mannerism) tiếp tục miêu tả hình tượng thanh tao của nam giới thời cổ đại, đồng thời cũng thách thức nghệ sĩ Phục hưng bằng cách tạo ra những cơ thể với tư thế kỳ lạ, đầy chuyển động, và gần như biến dạng. Điều này đi ngược với sự hoàn hảo mà những tiền nhân tạo dựng.
Ngược lại, nghệ thuật Baroque lại đặc trưng bởi sự trở lại của chủ nghĩa hiện thực trong việc miêu tả cơ thể nam giới, bất kể tuổi tác, địa vị hay hay quyền lực của cá nhân nào. Các nghệ sĩ như Caravaggio quay về với sự hoàn hảo của thời Phục hưng bằng cách sử dụng kỹ thuật sáng tối (chiaroscuro), tạo hiệu ứng kịch tính cho những hình thể được khắc họa. Theo cách này, việc tìm kiếm tính hoàn mỹ cũng dần bị triệt tiêu để nhường chỗ cho việc miêu tả hiện thực một cách phổ quát, bao gồm các tầng lớp xã hội, chứ không chỉ giới hạn ở những anh hùng hay tôn giáo.
Tóm lại, qua các thời kỳ, quan niệm về tính nam trong nghệ thuật không ngừng thay đổi và phát triển. Từ sự hoàn hảo lý tưởng của thời Phục hưng, nghệ thuật chuyển sang các phong cách phức tạp hơn như Mannerism, nơi các hình thể được biến dạng và cường điệu. Đến thời kỳ Baroque, nghệ thuật lại quay trở lại với hiện thực, miêu tả cơ thể nam giới một cách đa dạng và chân thực hơn.
Những diễn giải thời đại
Nếu ở thời Phục hưng và trường phái Kiểu cách, nghệ thuật chủ yếu tập trung vào việc miêu tả nhân vật thần thoại hay những trích đoạn tôn giáo, thì thời Baroque lại nới rộng biên độ sáng tạo hơn khi người đàn ông không còn là chủ thể sáng tạo. Hình thể nam giới dần mất đi sức hấp dẫn và chuyển dời sự chú ý sang những biểu tượng khác của cái đẹp như thiên nhiên, phong cảnh hay hình thể phụ nữ.
Đến đầu thế kỷ 20, tại Liên Xô, Chủ nghĩa Hiện thực Chủ nghĩa Xã hội (Socialist Realism) ra đời, nhằm truyền bá con đường của chủ nghĩa xã hội và cộng sản. Nghệ thuật bấy giờ không mang cảm hứng lãng mạn mà trở thành công cụ để giai cấp vô sản thực hiện sự chuyển đổi về tư tưởng. Phần lớn nghệ thuật giai đoạn này, qua những bức tượng và tranh vẽ đã thể hiện ý tưởng về “người đàn ông mới” của Liên Xô – hình mẫu mà cách mạng dựa vào với sự rộng lượng, trí thức, sức khoẻ và sức mạnh thể chất. Tất cả những yếu tố ấy được thể hiện qua hình ảnh những con người anh hùng, trẻ trung và cơ bắp.
Như vậy, phần lớn lịch sử nghệ thuật dao động giữa hai hình mẫu nam giới: một là nhân vật anh hùng – đặc trưng bởi sức mạnh thể chất , hai là hình tượng thanh niên với cơ thể chưa phát triển đầy đủ và gần như lưỡng tính. Mặc dù hầu hết nghệ thuật đương đại và hiện đại đã ngừng sử dụng những hình tượng này trong hội hoạ và điêu khắc, nhưng chúng vẫn tồn tại ở các loại hình biểu đạt khác như điện ảnh, âm nhạc hay thời trang.
Chẳng mấy ngạc nhiên khi Eugen Sandow, người được xem như “cha đẻ của bộ môn thể hình” đã tạo dáng như “Lý tưởng Hy Lạp” của các bức tượng Hy Lạp – La Mã và quảng bá bản thân như một Hercules hiện đại. Xu hướng này tiếp tục lan rộng sang điện ảnh với các diễn viên như Arnold Schwarzenegger và Sylvester Stallone. Trên những sân khấu âm nhạc lớn nhất thế giới, các nhân vật như Mick Jagger, David Bowie và Iggy Pop lại một lần nữa mê hoặc công chúng với những động tác kỳ lạ và cơ thể dẻo dai khác thường của họ.
Cuối cùng, như Joseph Campbell đã viết:
“Người anh hùng vẫn tồn tại, chỉ là với nhiều chiếc mặt nạ khác nhau”
