Nghệ sĩ Thanh Mai: "Nghệ thuật còn chỗ đứng có lẽ vì nó chạm đến con người"

Nghệ sĩ Thanh Mai hiện đang sống và sáng tác tại Huế. Trong quá trình sáng tác, chị thử nghiệm với nhiều phương tiện khác nhau từ hội hoạ, điêu khắc, nhiếp ảnh, trình diễn, sắp đặt và video. Thực hành nghệ thuật của chị đã mở cửa cho công chúng bước vào đời sống của nhiều cộng đồng yếm thế, nhóm di dân gốc Việt ở Campuchia, người lao động di cư, cựu chiến binh, … từ đó đặt câu hỏi về những định kiến, góc nhìn mà xã hội áp đặt lên họ. 

L’Officiel đã có dịp phỏng vấn nghệ sĩ Thanh Mai trong quá trình chuẩn bị cho triển lãm cá nhân Chẳng còn, chưa tới tại Nguyễn Art Foundation vào tháng 2 năm 2023.

Chào chị Mai, cám ơn chị vì đã nhận lời phỏng vấn của L'Officiel. Tình cờ được biết chị có ý định đi thực tế đến Campuchia vào cuối năm nay, nơi chị đã thực hiện dự án trong 8 năm qua. Không biết chuyến đi này đã diễn ra chưa? Nó có gì lạ lẫm so với những chuyến đi trước đại dịch mà chị đã thực hiện với cộng đồng địa phương?

Tôi đã không đi Campuchia như dự kiến. Sau khi ghé thăm 1 gia đình người quen vừa từ Biển Hồ dời về Đồng Tháp, tôi đã tạt về Đồng Kèn, Tây Ninh và quyết định dừng chân ở đó lâu hơn. Năm 2017, khi tôi lần đầu ghé qua, Đồng Kèn đang là điểm nóng mà cộng đồng di dân gốc Việt ở Campuchia muốn dời đến. Ngoài việc nó ở mé nước hồ Dầu Tiếng, nơi bà con có thể tiếp tục duy trì nghề cá của mình thì thời điểm đó có rất nhiều đoàn từ thiện ghé tặng quà. Các gia đình dựng chòi cao, phủ mủ cao su để ở. Tới mùa nước lên, nước ngập lên tận nhà. Không có nhà vệ sinh, nhiều người vào rừng cao su giải quyết. Điều này lẽ dĩ nhiên làm người địa phương, chủ các vườn cao su không vui. Thời điểm ấy, tôi đã nghe về dự án xây nhà từ thiện cho cộng đồng này.

Lần đi này tôi được ở trong một căn nhà đó. 183 căn hộ liền kề hơn 30 mét vuông được xây bằng tiền từ thiện. Ngoài số hộ được xếp vào đây, vẫn còn khoảng hơn 300 hộ sống ở khu vực gần mé nước. Họ vẫn chưa có CMND hay thẻ căn cước.

8 năm đồng hành cùng với những di dân gốc Việt ở Campuchia, đây đã là dự án dài hơi nhất của chị? Có điều gì còn dang dở khiến dự án này lại kéo dài như vậy? 

Đây là dự án dài hơi nhất của tôi cho đến nay. Vì câu chuyện của cộng đồng này biến chuyển liên tục cùng với các vấn đề về xã hội, môi trường, chính sách. Những thay đổi này khiến tôi muốn dõi theo, và cũng mong chờ những thay đổi tốt đẹp hơn đến với họ. Có lẽ thời gian và sự gắn kết đã níu tôi dõi theo bước chân họ lâu hơn.

Thường thì khi thực hiện những tác phẩm dài hơi, đâu là lúc chị nhận biết điểm dừng?

Khi bắt đầu, tôi không quyết định đó sẽ là dự án dài hơi. Càng đi sâu vào dự án, các câu hỏi càng mở ra, và tôi đi theo sự tò mò đó. Không có một dấu hiệu cụ thể về điểm dừng. Chỉ là mình không đủ sức đi tiếp, vì mệt, vì hết ngân sách, vì không còn nhiều cảm hứng hay các câu hỏi.

Thời gian dài vừa là lợi thế khi tạo điều kiện để nghệ sĩ thực hành hay thể nghiệm nhiều phương thức khác nhau, nhưng phần nào cũng có thể khiến họ mất đi cảm hứng sáng tác sục sôi lúc đầu. Với các dự án dài của chị, chị có từng rơi vào tình trạng như thế không?

Có chứ. Có những khoảng thời gian tôi thấy mình như lạc bước, ở một khoảng giữa nào đó của một nghệ sĩ, một nhà nghiên cứu, một kẻ lạ tò mò. Có những khoảng thời gian tôi đã thực sự chẳng làm gì. Không quay phim, không chụp ảnh, không phỏng vấn, không quan sát (có chủ đích). Tôi chỉ sống như một thành viên trong gia đình, chèo xuồng đi lấy nước sạch, lui nhà, hứng nước mưa, cắt cá, rửa chén. Tôi bị cuốn vào cuộc sống đó. Vào lúc đó, những háo hức, tò mò, sục sôi của những ngày đầu đã lắng lại. Khi con người nghệ sĩ không còn hiện diện rõ nét như những buổi đầu, có lẽ tôi cảm thấy mình đã quên đi những mục tiêu, những kế hoạch. Và chính vào lúc không làm gì đó, xích lại gần hơn với cộng đồng.

Để đi được một chặng đường nghệ thuật dài hơi cùng với các dự án kéo dài, điều gì luôn neo giữ tinh thần của chị, dù cũng có những lúc mất đi cảm hứng như chị chia sẻ ở trên?

Có lẽ là vì phản hồi của người xem với tác phẩm của mình. Một cô gái - người có mặt trong bộ phim tài liệu Ngày qua Ngày -  sau khi xem lại lần thứ 2, sau vài năm, cô nói với tôi: “Mình coi lại phim mà thấy buồn hết sức cô Mai ơi”. Tôi nghĩ chúng tôi đã gặp nhau ở đó. Nghệ thuật còn có chỗ đứng có lẽ vì nó chạm đến con người, khơi gợi những suy tư thầm kín.

Từng làm việc với nhiều đối tượng khác nhau, nhưng đâu là nhóm để lại cho chị nhiều suy tư nhất?

Rất khó để đo đếm được điều này. Có những nhóm đối tượng dù không làm việc dài hơi cùng, nhưng họ vẫn để lại rất nhiều ấn tượng, cảm xúc và suy tư trong tôi. Có lẽ vì sự phức tạp, đa dạng của cuộc sống và cách con người bền bỉ, linh hoạt, kiên nhẫn trước những thách thức luôn làm tôi kinh ngạc và xúc động.

Đối với từng nhóm đối tượng, từ đâu chị tìm cho mình sợi dây liên kết, từ những ký ức cá nhân hay có mối quan tâm đặc biệt dấy lên trong chị?

Khi tôi còn nhỏ, trong những bữa cơm gia đình, bố tôi thường nhắc về những năm tháng chiến tranh - “Các con không thể hình dung được cái thời kì đó đói khổ thế nào đâu”. Tôi nghĩ cái đói khổ của chiến tranh đã đóng dấu lên kí ức ông, rồi truyền sang thế hệ chúng tôi bằng những câu chuyện. Những đứa trẻ như tôi lớn lên bằng các câu chuyện, của bố mẹ, hàng xóm, thầy cô, bạn bè và những người lạ chung quanh. Các câu chuyện đó có dấu vết của đói nghèo, chiến tranh, chạy loạn, vượt biên, làm kinh tế, và những nỗ lực để thoát nghèo. Chúng hình thành nên một thứ lịch sử phi chính thống và có nhiều khuôn mặt của con người, của những thân phận. Nên hôm nay, khi tôi làm việc với con người, dù là những nhóm đối tượng nào, tôi vẫn thấy có một sự liên kết nhất định khó gọi thành tên. Và công việc này cũng chỉ là một hành vi góp nhặt các câu chuyện, tiếp nối những câu chuyện của ngày hôm qua.

Ở bối cảnh rộng hơn, chị nghĩ nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật đương đại đóng vai trò gì trong đời sống cộng đồng?

Thực sự, nghệ thuật đương đại còn rất mới mẻ với khán giả Việt Nam nói chung. Với một số cộng đồng thì đó là một khái niệm hoàn toàn xa lạ. Vậy nó có quan trọng không? Có cần thiết không? Có hữu ích không? Tôi nghĩ để trả lời câu hỏi này thì phải quay ngược trở lại xem xét khái niệm cộng đồng là gì? Ví dụ khi nói về cộng đồng di dân gốc Việt ở Biển hồ Tonle Sap, Campuchia thì câu chuyện này liên quan đến những ai? Đó liệu có liên quan đến cộng đồng người Campuchia bản địa? Sự gắn kết hay xung đột giữa 2 nhóm người này thay đổi liên tục trong suốt chiều dài lịch sử cùng với sự phức tạp trong mối quan hệ giữa 2 nước láng giềng Việt Nam và Campuchia.

Nghệ thuật liệu có thể là một cầu nối tạo ra sự thông hiểu, từ đó góp phần giảm thiểu các định kiến hay xung đột? Từ góc nhìn này ta có thể thấy phổ ảnh hưởng của nghệ thuật có thể lan đến những nhóm đối tượng/cộng đồng liên quan khác nhau như cộng đồng người bản địa ở Long An, Đồng Tháp, Tây Ninh, … nơi các di dân gốc Việt dời đến. Hoặc cộng đồng làm từ thiện, những nhà hoạt động xã hội, nhóm ra chính sách, các cư dân đô thị, …

Sự thông hiểu có thể giúp giảm các định kiến, sự phân tầng, bạo lực mềm hay thậm chí có thể tác động đến việc làm luật, thay đổi chính sách. Dĩ nhiên tôi không phải là một người quá mộng mơ tin vào những thay đổi to lớn. Nhưng tôi tin vào những thay đổi nhỏ, ngầm. Cứ tích luỹ lại, chúng hẳn sẽ bồi đắp, tạo được thứ gì đó lớn lao hơn.

Và tất nhiên vì nghệ thuật đương đại còn rất mới mẻ hay thậm chí xa lạ với công chúng nên cơ hội gặp gỡ giữa 2 bên chưa nhiều. Do đó Nổ Cái Bùm chính là một trong những hoạt động được tạo ra mà nghệ sỹ mong muốn nghệ thuật đương đại sẽ ngày càng xích lại gần công chúng hơn. Có một số không gian nghệ thuật ở Việt Nam do nghệ sĩ độc lập sáng lập, vận hành đang nỗ lực làm điều này như Cù Rú bar (Đà Lạt), Manzi Art Space (Hà Nội), Then cafe (Huế),... 

Nếu thử gỡ bỏ “cộng đồng” và quay về một góc riêng tư của mình, thì đâu là mối quan tâm chiếm nhiều thời gian nhất của chị?

Câu hỏi rất khó. Tôi đã khép cái góc riêng của mình lại một bên và không nghĩ nhiều về nó. 

Nói thêm về các dự định ở tương lai, sau triển lãm cá nhân tại Nguyễn Art Foundation, chị đã có dự tính nào cho các tác phẩm, dự án của mình?

Sau khai mạc triển lãm ở Nguyễn Art Foundation, tôi sẽ tiếp tục các chuyến đi thực địa của mình tới những điểm nóng của cộng đồng di dân gốc Việt này để xem việc di dời lên bờ ảnh hưởng như thế nào tới cuộc sống của họ và quá trình thích ứng này diễn ra thế nào. Tôi và giám tuyển Bill Nguyễn sẽ có những tương tác từ xa để khán giả có thể cùng với chúng tôi chia sẻ hành trình suy ngẫm này. Giai đoạn này sẽ diễn ra từ tháng 2 tới tháng 6 ở Trạm mở của trưng bày Chẳng còn, chưa tới tại Nguyễn Art Foundation - EMASI Nam Long (Q.7)

Cảm ơn chị vì những chia sẻ chân thành. Chúc chị một năm mới nhiều sức khoẻ và bình an.