Cơ thể nghệ thuật – Cơ thể của ý niệm

Bước sang thập niên 60 với bùng nổ về nghệ thuật Đại chúng, cơ thể con người được đặt vào những ngữ cảnh nghệ thuật lớn hơn. Mức độ sáng tạo đã vượt ra khỏi thành phố New York và lật đổ vị thế độc tôn của Paris, nghệ thuật đã tự phân nhánh theo nhiều hướng khác nhau. Các nghệ sĩ đến từ Mỹ Latin, Nhật Bản và cả Hàn Quốc cũng bắt đầu được công nhận rộng rãi và tham gia vào dòng chảy nghệ thuật lớn đang diễn ra. Những phong trào mới ra đời và sự khởi đầu của nghệ thuật đương đại được tiếp nối vào đầu thập niên 70, những tiếng nói đa dạng đã tạo những cuộc tranh luận và phản ánh mới về tính đại diện của cơ thể trong nghệ thuật.

Đưa ý niệm vào cơ thể được phản ánh nhiều nhất qua nghệ thuật trình diễn, một nhánh của nghệ thuật khái niệm đã phát triển trước đó. Một ảnh hưởng quan trọng đến sự xuất hiện của nghệ thuật trình diễn là những bức ảnh “tranh hành động” chụp họa sĩ Jackson Pollock đang làm việc vào năm 1950. Tiếp nối Pollock, “cây cọ sống” của nghệ sĩ Yves Klein thể hiện qua tác phẩm trình diễn Nhân trắc học (1960).

Ông đã thuê những người mẫu nữ khỏa thân rồi bôi loại màu xanh đặc trưng, sau đó chỉ đạo họ trở thành cây cọ để kéo qua những tấm vải lớn, tạo ra những nét vẽ trừu tượng về hình dạng con người. Bản thân Klein muốn tách mình ra khỏi tác phẩm, nên việc sử dụng cơ thể người khác làm phương tiện trung gian giữa ông và nghệ thuật truyền thống đã trở thành nền tảng cho nghệ thuật ý niệm. Bản thân các người mẫu tham gia vào quá trình cũng được xem như là một phần của tác phẩm.

Thế hệ nghệ sĩ thập niên 70 đã phát triển bằng cách sử dụng chính cơ thể của nghệ sĩ như một phương tiện truyền tải. Trong tác phẩm Tấm ván I–II (1973), hai bức ảnh chụp nghệ sĩ Charles Ray đang lơ lửng trên không trung bằng một tấm ván gỗ dựa vào tường. Bằng cách đưa cơ thể mình vào tác phẩm, Ray tiếp cận tác phẩm điêu khắc không phải như một vật thể tĩnh, mà là một vật thể di chuyển. Ông ám chỉ những bức điêu khắc tối giản, nhưng cũng làm bật lên những nguyên tắc điêu khắc trong việc cân bằng trọng lực để vừa giữ được cơ thể vừa không làm gãy tấm ván.

Việc sử dụng cơ thể để nói về cảm xúc và môi trường thiên nhiên cũng được tận dụng qua khả năng của nhiếp ảnh và nghệ thuật sắp đặt. Mặc dù không tham gia trực tiếp vào phong trào đang diễn ra ở Mỹ nhưng Sigurður Guðmundsson đã có cách tiếp cận độc đáo để thể hiện nỗi buồn của bản thân tại nơi mình lớn lên – Iceland.

Hình ảnh cơ thể phụ nữ từ lâu đã được khắc họa trong lịch sử nghệ thuật, có nhiều những tranh cãi không ngừng về việc các nghệ sĩ đang vật chất hóa hay tình dục hóa cơ thể phụ nữ. Đặc biệt vào thập niên 60 và 70, các nghệ sĩ và nhà sử học nghệ thuật bắt đầu nghiên cứu về hình ảnh cơ thể trong nghệ thuật phương Tây và phương tiện truyền thông.

Đây là một giai đoạn mà các nghệ sĩ cần nhìn nhận lại cách mà họ nhìn nhận cơ thể trong tác phẩm nghệ thuật của mình. Nghệ sĩ Roy Lichtenstein đã thực hiện những tác phẩm về các cô gái khóc lóc, lo lắng trong tưởng tượng của nam giới. Tiêu biểu qua tác phẩm Tóc vàng (1978), nhằm lên án tiêu chuẩn sắc đẹp của truyền thông khiến nhiều phụ nữ nhuộm tóc vàng, đồng thời cũng chế giễu kỳ vọng của xã hội Mỹ đương thời về sự nữ tính.

Mặt khác, người đồng nghiệp Tom Wesselmann đã định hình lại là cách nghệ thuật miêu tả hình thể phụ nữ. Vượt qua mặt phẳng của bức tranh, bằng các tác phẩm điêu khắc và tranh ghép, ông tôn vinh vẻ đẹp và sự gợi cảm của họ, thách thức các quan niệm truyền thống về vẻ đẹp của phụ nữ cũng như chuẩn mực và vai trò giới tính. Ông mô tả phụ nữ là những người mạnh mẽ và quyết đoán, sử dụng cơ thể như một phương tiện để thể hiện bản thân và trao quyền. Trong nhiều tác phẩm, hình thể phụ nữ được trừu tượng hóa để thách thức cái nhìn của nam giới và các biểu hiện thông thường về cơ thể. Bằng cách đưa mối quan hệ giữa cơ thể và ham muốn vào tác phẩm của mình, Wesselmann thách thức người xem tự nhìn nhận cách tiếp cận của họ đối với tình dục và khoái cảm.

Nhiếp ảnh gia Robert Mapplethorpe cũng nổi tiếng với những bức ảnh tôn vinh vẻ đẹp hình thể con người, đặc biệt là vào thập niên 70 và 80, nhiều bức ảnh của ông đã trở thành biểu tượng của giới nhạc rock. Nghệ sĩ Patti Smith và nhà vô địch thể hình nữ đầu tiên, Lisa Lyon là hai gương mặt thường xuyên xuất hiện trong các bộ ảnh của ông. Cả hai người phụ nữ đều có vẻ đẹp phi giới tính, và Mapplethorpe làm nổi bật lên vẻ đẹp nữ tính và nam tính của hai người phụ nữ này. Robert Mapplethorpe chia sẻ:

Đối diện trong một bối cảnh nghệ thuật đang ngày càng đa dạng hóa, những người nghệ sĩ dần xem cơ thể con người như một phương tiện nghệ thuật chung để truyền tải ý niệm của họ. Nghệ thuật sử dụng cơ thể đã làm mờ đi bức màn ngăn giữa nghệ sĩ và tác phẩm nghệ thuật bằng cách đặt cơ thể ở vị trí trung tâm như một diễn viên, phương tiện, màn trình diễn và bức tranh. Từ những quan điểm truyền thống nghệ thuật về bản sắc, giới tính cho đến chính trị, các khái niệm nghệ thuật mới và bối cảnh xã hội đã đưa cơ thể trở thành tiếng nói về quyền tự chủ cá nhân, nhất là trong thời đại của trí tuệ nhân tạo ngày nay.

Bài viết gốc trên ấn phẩm L’OFFICIEL HOMMES VIETNAM #1: The Modern Flâneur