L’Dictionary: [Zine] - Tiếng nói độc lập và hành trình tìm tự do của người nghệ sĩ
Trong thế giới thừa mứa nội dung, không có gì lạ khi nghệ sĩ lẫn khán giả khao khát một cộng đồng hình thành từ những thông tin chuyền tay theo đúng nghĩa đen.
Zine, viết tắt của “fanzine”, như nhiều đặc tính nổi bật khác trên Internet, trở nên phổ biến nhờ cộng đồng người hâm mộ chuỗi phim Star Trek. Những tấm áp phích vẽ tay, những quyển sổ may thủ công này dần dà len lỏi đến thời hoàng kim của nền văn hóa punk, để rồi trở thành biểu tượng cho cả một tiểu văn hóa. Trên thực tế, lịch sử của zine còn có thể gắn với các tác giả da màu tìm kiếm cơ hội xuất bản ngoài con đường chính thống từ những năm 1920. Được lan truyền qua đường bưu điện, những quyển zine ban đầu này đã xây dựng được cộng đồng cho nhóm người yếu thế. Chúng tràn đầy năng lượng, tình yêu vượt giới hạn và khao khát kết nối giữa người với người.
Trong một triển lãm trưng bày những quyển zine nổi bật của Hoa Kỳ từ những năm 1970, nhà nghiên cứu Branden Joseph cho rằng không thể tách rời zine khỏi lịch sử nghệ thuật, bởi chúng kể lại một góc nhìn khác về nghệ thuật đại chúng, biến nhóm người yếu thế, những nghệ sĩ bị dòng chảy lịch sử nghệ thuật bỏ quên thành nhân vật chính của câu chuyện.
Bất cứ thứ gì cũng có thể trở thành nội dung của quyển zine: Văn thơ, bản phác thảo, một bức ảnh bạn vô tình chụp được; trong thời hiện đại, đó còn có thể là liên kết đến một bài hát – Miễn là nội dung ấy là nguyên tác và đậm tính hình ảnh.
Ranh giới rõ ràng nhất giữa zine và tạp chí truyền thống hay sách nghệ thuật là tính thức thời của quá trình sản xuất, bởi zine không cần hợp đồng hay giấy phép mới được xuất bản. Đặc tính thú vị nhất của zine, cũng là thứ quan trọng nhất với nghệ sĩ, là sự tự do trong suy nghĩ cùng tinh thần tự–làm (DIY – Do It Yourself). Cũng vì những điều này mà zine không thể không có lỗi chính tả, lỗi đánh máy và nội dung viết tay, mang đến cảm giác thô mộc, chưa hoàn thiện, và zine trở thành nơi nghệ sĩ thể hiện tiếng nói tự do.
Sự quan tâm dành cho zine đã tăng vọt trong những năm gần đây. Mức tăng đột biến này có thể đến từ việc người trẻ không còn sử dụng mạng xã hội như công cụ giao tiếp quan điểm chính trị, kết hợp cùng mong muốn tạo ảnh hưởng trực tiếp đến cộng đồng. Có thể nói tính hữu hình đang ngày càng trở nên quan trọng hơn với thế hệ trẻ. Những người yêu nhạc đã trở lại với đĩa than trong nhiều năm nay. 2022 đánh dấu năm thứ 16 mà doanh thu đĩa than liên tiếp tăng, và chiếm đến 43% lượt mua album. Doanh số cho sách giấy vẫn ổn định, thậm chí có xu hướng tăng nhẹ từ năm 2021.
Trong khi đó, người dùng ngày càng ít trung thành với mạng xã hội. Vào năm 2021, Pew Research nhận thấy rằng 70% người dùng hiếm khi hoặc không bao giờ nói lên quan điểm chính trị lên mạng, bởi họ không muốn bị công kích hay đưa vào thế khó bởi bài đăng của mình. Niềm tin của người dùng vào truyền thông đại chúng cũng đang ở mức thấp kỷ lục.
Trong thế giới thừa mứa nội dung, không có gì lạ khi nghệ sĩ lẫn khán giả khao khát một cộng đồng hình thành từ những thông tin chuyền tay theo đúng nghĩa đen. Tuy nhiên, không vì vậy mà chúng ta bỏ qua lợi thế của mạng xã hội và Internet nói chung. Nhiều người cho rằng một tài khoản Instagram được sắp xếp với chủ đích kể chuyện cũng có thể được xem là zine. Chúng ta còn có ISSU - một nền tảng dành riêng cho xuất bản online, nay đã trở thành ngôi nhà cho những quyển zine thời đại số, đồng thời cũng là kho lưu trữ cho những quyển zine vật lý.
Nhà văn hóa người Philippines Mac Andre Arboleda chia sẻ: “Điều mà tôi yêu thích khi làm zine là khả năng đi ngược lại những áp đặt về định nghĩa ‘thành công’ và ‘tầm ảnh hưởng’. Trong giới nghệ thuật hay xuất bản, một quyển sách thường phụ thuộc vào doanh số, giải thưởng, v.v mới được xem là có giá trị. Trong khi bất cứ ai cũng có thể làm zine, cho mọi mục đích và đối tượng. Zine có thể thân mật, thể nghiệm, phê phán, đến từ nhiều màn hợp tác hoặc hoàn toàn không có tác giả. Zine có thể được xuất bản nhanh chóng mà không có những hạn chế của mạng xã hội, như kiểm duyệt hay shadowban.
"‘Tự-làm’ hóa thành ‘cùng-làm’. Với tôi, chính niềm hy vọng trong việc làm zine mang lại kết nối ý nghĩa”.
Trả lời về lý do làm zine trong thời đại số, nghệ sĩ người Canada Terence Koh phản hồi bằng một mảnh giấy viết tay: "Một câu chuyện trên mạng xã hội sở hữu nhiều năng lượng, đa chiều và đa thời gian. Bạn có thể đọc câu chuyện ấy ở bất cứ đâu, chia sẻ nó vào bất cứ lúc nào, đến với bất cứ ai. Và sẽ có phản hồi, bằng năng lượng của tập thể, câu chuyện tập thể. Nhưng khi bạn cầm một quyển zine vật lý, trên đôi bàn tay ấm áp, năng lượng ấy lắng đọng và câu chuyện trong zine sở hữu hơi ấm mà không máy móc nào có thể làm được".
