L’Dictionary: [Immersive Art] – Khán giả "tham gia" vào nghệ thuật đến mức nào?
Nếu may mắn (hoặc không), khi lướt web trong khoảng 2-3 năm gần đây, bạn đã nhìn thấy vài bài viết về immersive art dưới dạng triển lãm tương tác đa giác quan về danh họa Vincent van Gogh.
Đó cũng là nguồn gốc của “hiện tượng thời đại" mang tên immersive art. Một triển lãm immersive tại miền Nam nước Pháp từ giữa những năm 2000 khiến các nhà sản xuất nhận ra rằng có nhiều người sẵn sàng bỏ tiền trải nghiệm immersive art thay vì xem tác phẩm trực tiếp tại bảo tàng. Sau đó, nhờ sự phát triển của mạng xã hội, những triển lãm này ngày càng phổ biến. Trong năm nay, chỉ riêng tại New York đã có triển lãm immersive về pharaoh Tutankhamun, danh họa Monet, danh họa Frida Kahlo, vô vàn phiên bản triển lãm tranh Van Gogh, chưa kể sự tham gia của các thương hiệu lớn, như triển lãm Magentaverse NYC tổ chức bởi Viện Sắc màu Pantone. Hãy tưởng tượng ở những trung tâm văn hóa - nghệ thuật lớn khác, như Miami, Paris, Hong Kong, Singapore, Bangkok… còn có bao nhiêu triển lãm immersive như vậy nữa.
Trong tiếng Việt, immersive art có thể được dịch thành “nghệ thuật tương tác,” “nghệ thuật nhập vai,” “nghệ thuật bao trùm”... Một triển lãm immersive có thể đi kèm với sự giúp đỡ của công nghệ Virtual Reality (VR - thực tế ảo), Augmented Reality (AR - thực tế tăng cường), Mixed Reality (MR - thực tế hỗn hợp); có thể chỉ sử dụng máy chiếu lên một không gian lớn cùng ambient music; hoặc cũng có thể rất low-tech, như trong “tác phẩm” Untitled (pad thai) năm 1990 của Rirkrit Tiravanija, nghệ sĩ mời khán giả thưởng thức món pad thái anh tự làm, với mục đích xây dựng mối liên hệ giữa nghệ sĩ và khán giả, giữa tác phẩm và khán giả, còn “tác phẩm” giờ đây không còn là một thứ chỉ để ngắm nhìn. Và khi khán giả cùng nhau dùng bữa, nghệ thuật được san sẻ cho tất cả mọi người.
Bên cạnh đó, immersive art cũng không phải là một khái niệm mới. Nghệ sĩ mọi thế hệ đã thử nghiệm hàng loạt các “thủ thuật” để chất vấn thực tại. Bạn bước vào cung điện Palazzo Te tại Ý, nhìn lên bức tranh trên trần nhà và có cảm giác như bị cuốn vào câu chuyện thần thoại La Mã. Bạn đến xem một buổi trình diễn trong Sydney Opera House và có cảm giác nghệ sĩ đang hát bên tai. Bạn tham gia vào một căn phòng thoát hiểm (escape room) và thực tại bị thay thế bởi những gì đang diễn ra trong phòng. Bạn có thể quên đi thế giới thực trong một lúc.
Tại cốt lõi của nó, triển lãm immersive mời khách tham quan tương tác với tác phẩm. Bạn không chỉ đang ngắm nhìn một bức tranh, bạn bước vào không gian đó và trở thành nhân vật trong tranh. Trong vài trường hợp, bạn còn là nhân vật chính. Thay vì đến bảo tàng, chen chúc chỉ để liếc nhìn một bức tranh sau một lớp kính bảo vệ, đến với một trong những triển lãm tranh Van Gogh này, bạn chỉ cần đứng (hoặc ngồi) và bức tranh sẽ phóng to, thu nhỏ, chuyển động để phục vụ bạn. Theo đó, nỗi ám ảnh về bản thân và mong muốn đặt mình ở trung tâm của một trải nghiệm là một nhân tố đã thúc đẩy sự phát triển của immersive art.
Theo Koones, trang thông tin nghệ thuật có trụ sở tại Milan, immersive art phản ánh chân thực bức tranh thời đại – một xã hội vừa xoay quanh người tiêu dùng, vừa ưu tiên những trải nghiệm mới. Trong khi đó, L'Atelier des Lumières – tổ chức đằng sau những buổi triển lãm immersive tại Paris – giải thích rằng nhiệm vụ của họ là khuyến khích nhiều người tham gia vào văn hóa, đặc biệt với những cộng đồng không có điều kiện tiếp cận nghệ thuật.
Tuy vậy, một trong những than phiền thường gặp nhất với những triển lãm immersive về Van Gogh và Kahlo này chính là độ tiếp cận của chúng. Triển lãm tranh Van Gogh đang diễn ra tại Bangkok có giá vé tiêu chuẩn gần 700 ngàn VND. Có thể thấy tấm vé này vẫn không tốn kém bằng việc bay đến Hà Lan và tận mắt chứng kiến “Đêm đầy sao”, nhưng với những người yêu nghệ thuật, mức giá đó không hợp lý ở bất kỳ đâu, khi hầu hết các bảo tàng và phòng tranh đều không thu phí tham quan. Trên hết, đưa ra một hệ thống bán vé dường như biến phòng triển lãm thành khu vui chơi giải trí hơn là nơi giao lưu nghệ thuật.
Theo tờ Guardian, động lực cho các buổi triển lãm immersive này chắc chắn là tài chính – Sự phổ biến của chúng xảy ra đồng thời với áp lực lên các tổ chức nghệ thuật để giữ chân nhà tài trợ và đa dạng hóa khán giả, những người có tiêu chuẩn, kỳ vọng về hình ảnh, cụ thể từ mạng xã hội. Một giám tuyển chia sẻ với phóng viên: “Có một câu nói mà người trong bảo tàng hay đùa với nhau, về ‘khoảnh khắc Instagram.’ Đôi khi giám tuyển sẽ lên kế hoạch cho khoảnh khắc đó, vì họ biết rằng khán giả sẽ tìm kiếm nó.”
Bên cạnh đó còn là lo ngại về việc lợi dụng danh tiếng của nghệ sĩ để trục lợi. Van Gogh, Dalí hay Kahlo đã qua đời, từ lâu không còn nắm giữ bản quyền nghệ thuật, nên tất cả những gì các nhà sản xuất này cần là một tấm ảnh chất lượng cao để phóng chiếu lên tường. Điều này đồng thời thay đổi chất liệu nền tảng của một tác phẩm, làm mất đi giá trị nguyên bản của nó – Những nét cọ, cách ánh sáng phản chiếu lên chất tranh… đều mang ý đồ nghệ thuật và phản ánh góc nhìn của tác giả.
Ben Luke, cây viết của tờ The Art Newspaper cho rằng các triển lãm immersive hiện tại đang khuyến khích sự bị động hơn là chủ động. Theo đó, trong hình thức này, nghệ thuật đang xảy ra xung quanh chúng ta, hơn là chúng ta được khuyến khích tham gia vào nó. Viết cho tờ Guardian về immersive art, Peter Conrad khẳng định: "Tôi muốn là một người quan sát có ý thức, có tương tác, hơn là một người tham gia vào tác phẩm."
Quả thật khán giả đang tìm kiếm những trải nghiệm trọn vẹn hơn việc đứng và nhìn tramh, nhưng immersive không nên là điểm chạm đầu tiên và cuối cùng trong hành trình nghệ thuật. "Chìm đắm" trong một tác phẩm nghĩa là dành thời gian với nó, nghiên cứu về người làm ra nó, chủ động đặt bản thân vào góc nhìn của tác giả để hiểu ý nghĩa tác phẩm với cả tác giả lẫn khán giả. Bạn hoàn toàn có thể đến xem những triển lãm immersive để chụp vài tấm hình, nhưng hãy chừa chỗ cho sự tò mò, trong khi các nhà sản xuất nên biết cách khơi dậy sự tò mò đó, bắt đầu với những ý niệm thử thách hơn so với việc đơn thuần mời khán giả bước vào tranh.
Chưa kể, trong thế giới nghệ thuật tồn tại nhiều trải nghiệm immersive thú vị, đòi hỏi nhiều nguồn lực hơn máy chiếu và loa: tác phẩm của Alfredo Jaar về phong trào Black Lives Matter, tác phẩm sắp đặt của Mike Nelson, My Reality Is Different của Nalini Malani... Chúng đều được gắn mác immersive và có khả năng khơi dậy hành trình chính trị, văn học, nghệ thuật, đọng lại rất lâu trong tâm trí ngay cả khi khán giả đã rời phòng trưng bày.
"My Reality Is Different," 2023, Nalini Malani
Tại Việt Nam, có nhiều tổ chức nghệ thuật đương đại cũng đang thử nghiệm với immersive art: Sốngplatform dự kiến mở cửa Bảo tàng Không gian Kỹ thuật số đầu tiên tại Việt Nam vào tháng 5/2023 ở Huế; The Lab Saigon đã tổ chức thành công những triển lãm immersive như Đủ (Fulfilment) hay đáng trông đợi trong thời gian sắp tới là EVA (Exposed Virtual Identity), hứa hẹn sẽ mang đến trải nghiệm mới lạ từ góc nhìn của nghệ sĩ đương đại khắp các lĩnh vực về chủ đề danh tính ảo và thế giới ảo.
Đối với những người yêu nghệ thuật, immersive art sẽ không thay thế bảo tàng hay phòng trưng bày. Nếu được tổ chức đúng cách, hình thức triển lãm này sẽ khiến khán giả càng tò mò hơn về nghệ thuật. Và các triển lãm immersive, internet hay bảo tàng vật lý chỉ nên là những điểm dừng chân trong chặng đường nghệ thuật của một người.
Tham khảo: Vice, Curbed, Hyperallergic
