Vị: Nếu không phải phim Việt, sao lại cấm chiếu?
Chuyện của Vị không còn mới, đây là bộ phim gây ồn ào nhất làng điện ảnh sở tại từ năm ngoái. Tới đầu 2022, Vị được chiếu trên Mubi - nền tảng phát hành phim trực tuyến hiếm có khó tìm mà đại đa số người yêu phim Việt đều... mù tịt. Nó cũng tương tự như những người vẫn và đang cổ vũ Vị - giới làm nghề, nhưng là một nhánh nhỏ, không chỉ thân quen với ekip làm phim mà còn có quan điểm về nghệ thuật rất khác thường.
Cách đây vài hôm, hiện tượng Netflix có tên 365 Days mang đến phần hai, ngay lập tức dẫn đầu danh sách phim được coi nhiều nhất tại Việt Nam. Cả hai phần 365 Days đều ngập tràn cảnh nóng, phơi bày một thực trạng rằng phim softcore (phim cấp ba theo cách gọi của Hồng Kông) vẫn thu hút lượng lớn người xem không chỉ ở Việt Nam. Vì sao một phim 18+ như 365 Days được chiếu rộng rãi trên mạng, trong khi Vị chỉ có cảnh khỏa thân trực diện thì lại bị cấm diện rộng, đến độ ai muốn xem thì phải... xem chui từ các trang chia sẻ phim lậu?
Không phải phim truyện, cũng không phải phim Việt?
Cốt truyện của Vị vốn... không có. Nó đi theo tư duy làm phim phi cốt truyện vốn được nhiều thế hệ làm phim nghệ thuật trong nước lẫn ngoài nước tôn vinh. Nhưng thời đại đã khác, hầu như các phim arthouse đều đã có các tuyến nhân vật, câu chuyện rõ ràng, có khi gai góc, có khi "xoắn não". Chỉ duy nhất một dòng phim còn tồn tại mà không cần phải có... kịch bản đầy ắp tình tiết, thì chắc là phim thể nghiệm - vốn có vị trí riêng dù không thuộc về dòng chảy phát triển ngày nay. Người duy nhất còn làm phim thể nghiệm (experiment film) mà vẫn nổi như cồn, chắc chỉ có Jean-Luc Godard!
Vị không có cốt truyện, nhưng vậy thì nó kéo dài suốt một tiếng rưỡi vì điều gì? Vì chi tiết, và tất nhiên vì những hình ảnh được cho là nhạy cảm từ không chỉ khán giả mà còn cả các cây bút phê bình. Vị theo đuổi năm con người cùng chung sống trong căn nhà bỏ trống với bốn vách tường, gác xếp,... tất cả mọi thứ đều thô sơ và nguyên bản. Một người đàn ông da màu cao lớn, sau chấn thương liền từ giã vai trò đá bóng, về ở cùng bốn người đàn bà trung niên cô độc. Họ là những nhân thể đang sinh tồn, họ ăn động thực vật như bao người, vì lẽ đó họ tất nhiên không tránh khỏi tình ái. Có nạp năng lượng thì tức có đào thải nó ra theo nhiều nghĩa và nhiều cách.
Xem Vị, rất khó để không liên tưởng tới Thái Minh Lượng - đạo diễn Đài Loan từng có thập kỉ 90 đầy huy hoàng, gợi cảm hứng cho nhiều thế hệ làm phim sau này, mà Phan Đăng Di, Nguyễn Hoàng Điệp... là điển hình. Phim của Thái Minh Lượng rất ít thoại, có những phim hầu như không thoại. Ông là người rất thích sử dụng các cú máy toàn cảnh, góc rộng... và khai thác rất tốt tâm lý nhân vật dù họ đôi khi chỉ ngồi yên, câm lặng. Tất nhiên, họ Thái cũng đề cao tính dục trong phim của mình. Về yếu tố này, ai xem Vị đều "nhìn thấy đâu đó" hình bóng Thái Minh Lượng. Nhưng cũng cần nhấn mạnh rằng, từ sau sự phát triển của các nhà làm phim đến từ Hàn Quốc hoặc kể cả thế hệ làm phim Hoa ngữ mới hơn, phim của Thái Minh Lượng dần trở thành hoài niệm.
Nhân vật nam chính của phim - người đàn ông da màu chúng ta chỉ được biết là người Nigeria, vô danh, người ngoài việc lạc mất ngôn ngữ, thì anh ta có tất cả: hình thể và sức khỏe. Nhưng anh ta lựa chọn được chăm sóc như một người chồng, người tình từ những phận đàn bà trôi dạt, như anh ta, dưới đáy xã hội. Vì sao lại là một người Nigeria, mà không phải là một người đàn ông da trắng, hoặc một nhân thể đến từ một đất nước láng giềng sát vách với Việt Nam?
Vì sao lại là một người Nigeria, mà không phải là một người đàn ông da trắng, hoặc một nhân thể đến từ một đất nước láng giềng sát vách với Việt Nam?
Có lẽ, theo dự đoán của người viết, trước hết việc chọn một diễn viên ngoại quốc làm tăng yếu tố international (quốc tế) của phim, trong quá trình phim đi tìm nguồn tài trợ từ nước ngoài (Vị được gắn mác là tác phẩm quốc tế, từ nguồn vốn của Singapore, Đức, Thái Lan, Pháp...). Kế đến, tư duy cố thủ của nhà làm phim vẫn dừng lại ở chỗ: người da màu thường đến từ những vùng đất khắc nghiệt, và nghèo khổ. Chúng ta có lẽ vẫn chưa thể quên các phóng sự "trai bao" giữa các quý bà và những thanh niên da màu trôi dạt từ các phi vụ xuất khẩu lao động..., có liên đới một phần tới Vị.
Lí do còn lại, duy mỹ hơn, có thể là lựa chọn hoàn hảo cho các cảnh khỏa thân: tất cả những chi tiết trần trụi được xoa dịu nhờ làn da màu bóng bẩy. Cơ thể và các khối cơ chuyển động uyển chuyển, lấp lánh trong bối cảnh ngột ngạt, u ám với sắc lạnh bao trùm. Rõ ràng, lựa chọn một người đàn ông da màu trần trùng trục đưa tới hiệu quả hình ảnh nhất định. Riêng điều này, Vị gợi nhớ tới nhà làm phim người Bồ Đào Nha Pedro Costa với hai tác phẩm Colossal Youth (2006) và Vitalina Varela (2019)...
Cả bốn nhân vật nữ đều trông y hệt nhau, như một sự đồng lõa. Họ không có thân phận rõ ràng, không quá khứ và tương lai, họ giống những kẻ từ bỏ căn cước để sống an hưởng theo cách riêng, thay vì gia đình, thay vì viện dưỡng lão… Vai trò của họ, trên phim, chủ yếu làm tăng thêm các chi tiết về đời sống sinh hoạt, cũng như giúp đạo diễn thực hiện các cú Mise-en-scène (dàn cảnh) được sắp xếp tỉ mỉ.
Thật ra Vị không phải phim truyện, cũng không phải phim Việt. Nó giống một cảnh kéo dài, không đạt được mục đích thức tỉnh mà chỉ đạt được mục đích thể hiện tư duy hình ảnh thông qua quay phim, chỉ đạo nghệ thuật... Những phim u tối và cùng khổ nhất, vẫn để lại cái kết cho thấy sự phát triển và hình thành con người giữa thời đại văn minh. Với Vị, nó chỉ là lát cắt nhỏ và... mỏng, không đủ tạo nên ý chí để kì vọng ở người đàn ông Nigeria, hay là những người đàn bà già nua rồi sẽ héo úa vào ngày hôm sau, hòa vào hư không.
Vị cũng không phải phim Việt, ngoại trừ yếu tố Việt duy nhất là bối cảnh với tất cả cảnh quay tuyệt đẹp, luôn vượt ra khỏi câu chuyện phim. Tiếng Việt mất hút khỏi Vị, hay nói chính xác hơn là nó văng vẳng từ một nơi khác: máy phát thanh, tiếng lào xào, dòng chữ của bảng hiệu... Người đàn ông là dân nhập cư, người đàn bà bị ruồng bỏ - họ đều là thiểu số. Rõ ràng, việc ekip phim đổi "quốc tịch" cho Vị là lựa chọn đúng, mà nhìn tích cực, thì nó hợp tình hợp lý. Thật ra, chỉ khi đặt Vị ở một nơi như Việt Nam, với lối sống, văn hóa và những hình ảnh nhạy cảm, mới đủ sức gây tranh cãi như đã từng.
Từ chối Vị tức là không hiểu gì về nghệ thuật điện ảnh?
Có cắt dựng 40 phút phim chứa đựng các cảnh quay khỏa thân, thì "vị" của Vị cũng không thay đổi. Những cảnh khỏa thân, những chi tiết ân ái, hoàn toàn không tục tĩu đến mức khơi gợi dục cảm (một phần vì con người vẫn đa phần bị hấp dẫn thị lực bởi sự tươi mới) nhưng để nói nó có cần thiết, hoặc là một trong những quá trình để chúng ta hiểu thêm về bộ phim, thì dường như không. Tất cả những hành động của họ đều rất đỗi bình thường, đến mức nó trở thành tầm thường và chẳng giúp ích gì cho sự tiến triển, ít nhất là về tâm lý nhân vật.
Cách lựa chọn cho cả năm nhân thể "thiền" một cách vô lý giữa hỉ nộ ái ố của cuộc đời dường như mâu thuẫn với một số ít những chi tiết rất nhỏ nhặt, chưa đủ hình thành sợi dây phản biện của các nhân vật. Mà chính vì họ lờ nhờ, chúng ta càng không thể hiểu hay cảm thông cho họ. Bốn người đàn bà cam chịu, chia sẻ người đàn ông duy nhất trong "ngôi nhà" của họ. Hình ảnh về những người đàn bà chăm chú lắng nghe, ngước nhìn... là một phiên bản khác của chủ nghĩa "đa thê" vốn nổi bật trong văn hóa hải ngoại, điển hình là châu Phi.
Có cắt dựng 40 phút phim chứa đựng các cảnh quay khỏa thân, thì "vị" của Vị cũng không thay đổi.
Làn sóng tranh luận giữa phe từ chối Vị và bên ủng hộ, cho thấy quan điểm nghệ thuật khác nhau nhưng trên hết là sự áp đặt lẫn nhau. Chúng ta luôn nhìn vào giải thưởng mang tính quốc tế để đánh đồng chất lượng. Hạng mục Vị giành giải Đặc biệt ở LHP Berlin là Encounters vốn xuất hiện từ 2020 nhằm giới thiệu các tác giả mới toanh. Trước đó, Berlin đã có hạng mục lâu đời Panorama cũng là sân chơi cho các đạo diễn trẻ nổi bật từ nhiều quốc gia. Và hầu như mọi LHP lớn trên thế giới đều "chừa" chỗ cho các nhà làm phim mới, một mặt để khai thác thế hệ, mặt khác để xây dựng truyền thông, phần còn lại khích lệ các nền điện ảnh non trẻ. Dĩ nhiên giải thưởng của Vị đáng giá, song nếu chỉ chăm chăm vào giải thưởng để phản biện, thì vài năm nữa, vài năm sau, chúng ta lại có những màn tranh cãi kiểu như Vị, không nguôi.
Phe "phong sát" Vị, hay nhẹ hơn, là chê phim, luôn bị gán ghép cho rằng họ không am hiểu arthouse hoặc chỉ vì cảnh nóng mà chỉ trích phim. Rõ là cảnh nóng của Vị vốn không có mục đích câu khách vì nó không đem đến cảm xúc, càng không kể được câu chuyện nào ngoài Voyeurism. Voyeurism là cụm từ không lạ lẫm gì với những ai đã xem phim khiêu dâm. Nó là một sub-genre (thể loại phim phụ) trong vũ trụ phim người lớn, ở đó thường chia sẻ các cảnh quay lén, cả thật lẫn giả (diễn viên đóng theo kịch bản). Voyeurism phục vụ cho nhu cầu tính dục đa dạng, nơi con mắt trần tục chiêm ngưỡng người khác sinh hoạt, quan hệ... một cách tự do.
Thực chất, Vị không tỏa sáng như những gì bên ủng hộ phim kì vọng. Chỉ cần nhìn vào các trang điện ảnh, có thể thấy Vị không có nhiều sự ủng hộ từ giới chuyên môn: 5.5 trên IMDB và 59% trên Metacritic. Điểm số trên Rottentomatoes là 86% nhưng chỉ có bốn bình luận từ các kênh uy tín như Variety, New York Times, The Film Stage... trong khi khán giả chỉ chấm phim này 17%! Số lượng bình luận càng tăng, điểm sẽ chênh lệch, chủ yếu tỉ lệ nghịch. Tương tự như vậy, 59% trên Metacritic đến từ chỉ bốn bình luận, trong đó có hai bình luận lặp lại từ Variety và The Film Stage.
Vị xuất hiện trên Mubi là một điểm sáng. Bởi Mubi "vừa cũ vừa mới", nó từng là một trang web để các tín đồ mê phim chia sẻ quan điểm thông qua các danh sách bình bầu phim, hoặc phân chia theo thể loại... Từ một trang chiếu phim kinh điển, phim xưa... gần đây Mubi bắt đầu nhảy vào thị trường chiếu phim trực tuyến bằng cách "deal giá tốt" cho các tác phẩm điện ảnh danh giá mà mới nhất, có tin đồn họ đang cạnh tranh để phát hành Decision to Leave của đạo diễn Park Chan-wook đang tranh giải ở Cannes.
Chính vì tính unique (độc đáo) của Mubi, hầu như các thành viên của trang mạng này đều có những quan điểm điện ảnh rất khác biệt, họ luôn cổ vũ và ủng hộ các tác phẩm gây tranh cãi, gây sốc... vì cảnh nóng, tính dục, bạo lực hoặc những phim có lối kể chuyện không giống ai. Rõ ràng, Vị có số điểm khá cao trên trang này, với 6.9 từ hàng trăm lượt bình chọn. Điều này không ngạc nhiên, vì Mubi dường như là nền tảng phù hợp nhất cho Vị, cùng với hệ sinh thái đó.
