Mùa len trâu: Chênh vênh kiếp người
“Len, nói đúng hơn là lèn, trong tiếng Khmer có nghĩa là thả tự do. Len trâu, có nghĩa là thả trâu đi lên những vùng đất cao hơn để kiếm cỏ ăn trong những ngày nước lụt,” anh Thạch Kim Long, người thủ vai Thanh trong bộ phim “Mùa len trâu”, giải thích về hoạt động không còn mấy quen thuộc trong đời sống hiện đại.
Tối 7/4, “Mùa len trâu” trở lại các rạp phim tại Việt Nam sau 2 thập kỷ ra mắt trong khuôn khổ tuần lễ Liên hoan phim Quốc tế Tp. Hồ Chí Minh. Bộ phim đón nhận nhiều tràng vỗ tay không dứt sau khi vừa kết thúc. Tại đây, đạo diễn Nguyễn Võ Nghiêm Minh cùng các diễn viên và thành viên trong đoàn phim đã có dịp hội ngộ và giao lưu với khán giả. Sự vắng mặt của nhiều người trong số đó, vì lý do đời sống hay sức khỏe, khiến đạo diễn không khỏi ngậm ngùi cho sự vô thường của đời người trước những biến động theo thời gian, thời cuộc.
Bộ phim của những “lần đầu tiên”
“Mùa len trâu” đánh dấu lần đầu tiên chạm ngõ điện ảnh của đạo diễn Nguyễn Võ Nghiêm Minh, vốn là một tiến sĩ vật lý có đam mê phim ảnh. Phim của ông không nhiều, 2 trong 3 phim có thể được xem là tuyệt tác: “Mùa len trâu” (2004), và “Nước 2030” (2013). Xen giữa khoảng cách dài giữa những bộ phim mang nặng tính chiêm nghiệm, ông giảng dạy Vật lý tại Trường Đại học California. Chia sẻ về mối liên quan giữa hai công việc gần như không có điểm chung này, ông nói: “Vật lý dạy cho tôi kiến thức khoa học không nhất thiết phải là sự thật. Và hơn một nửa ‘sự thật’ tuyệt đối không thể có được. Điều này có thể áp dụng vào phim ảnh. Tôi bước vào nghệ thuật thứ bảy khi không còn trẻ, nhưng tôi tin mình vẫn còn đủ thời gian cho nó...”
“Mùa len trâu” được thực hiện dựa trên truyện ngắn cùng tên trong tập truyện “Hương rừng Cà Mau” của nhà văn Sơn Nam, kể về cuộc sống của những người nông dân thuộc miền Nam Việt Nam đầu thế kỷ 20. Bộ phim được mở ra với cảnh một đứa trẻ vớ được cọng dây cột vào một vật nặng khi làm đồng. Chi tiết được giải mã vào cuối phim cho thấy đó là xác của một người đàn ông chết trong mùa nước lũ, cái xác không có chỗ chôn đành phải cột vào đồ vật nặng rồi bị dìm xuống nước, lâu dần thì mất dấu. Mùa nước lũ, người chết không có chốn chôn thây, ngay cả người sống cũng không có cái ăn, trâu bò không có cỏ để gặm. Người nông dân, muốn giữ trâu cày ruộng, buộc phải đưa trâu qua nhiều vùng cao hơn để duy trì sự sống, đó gọi là len trâu.
Trong phim, diễn viên Kiều Trinh đóng vai Bân, vợ của một người len trâu thuê như thế. Lúc đến với bộ phim, Kiều Trinh đang là một công nhân nghề may, không hề có kinh nghiệm đóng phim, vừa ly dị và có một đứa con gái 5 tuổi. Với bộ phim đã đưa Kiều Trinh bước lên màn ảnh rộng, chị cho biết: "Nếu không có anh Minh và Mùa len trâu, không thể có diễn viên Kiều Trinh, các con Thanh Tú, Kỳ Phong của tôi cũng chưa chắc làm diễn viên. Đời tôi nhiều biến cố, có lúc tôi bị mất trí nhớ như mọi người cũng biết. Nhưng riêng bộ phim này, tôi ghi nhớ từng điều nhỏ nhất", chị nói, rơi nước mắt.
Trong cuộc hạnh ngộ lần thứ 2 sau 20 năm xa cách, Kiều Trinh đang bận rộn với một dự án điện ảnh khác, nhưng vẫn ngóng chờ từng ngày được xem “Mùa len trâu” và gặp lại đạo diễn. Chị xúc động kể: “Tuy [lúc đó] không làm việc trong ngành phim, nhưng tôi quen người đóng vai Võ Tòng trong phim ‘Đất Phương Nam’ [diễn viên Lê Quang], được anh khuyến khích thử vai trong phim ‘Mùa len trâu’. Lúc ấy, tôi chỉ muốn đến xem anh Lý Hùng với chị Việt Trinh ở ngoài đời, chứ không nghĩ đến việc làm diễn viên. Tôi ấn tượng nhất là đạo diễn Nghiêm Minh vì anh có mái tóc giống nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, đôi mắt nâu, và cách nói chuyện rất nhỏ nhẹ. Anh hỏi đúng vài câu, quê Trinh ở đâu, có biết bơi không, và có gia đình chưa. Tôi hồn nhiên kể mình quê ở Bình Phước, không biết bơi nhưng chèo ghe rất giỏi vì có lần chèo giúp một cụ bà khi về miền Tây chơi. Tôi nói tôi đã có gia đình, ly dị, một con nhỏ. Tôi vô tư lắm, sau buổi đó là quên hẳn mọi chuyện, khi về còn nghĩ rằng tại sao tuyển diễn viên mà đơn giản quá.”
Vài tháng sau, Kiều Trinh trải qua một vài vòng tuyển chọn khác, và chính thức bước vào đoàn làm phim. Chị đem thắc mắc hỏi đạo diễn thì được anh cho biết chị là một trong ba lựa chọn trong vòng tuyển sau cùng, được hãng phim ở Việt Nam, đội ngũ bên Mỹ và Pháp cũng như vợ của anh lựa chọn. Với chị, đây là niềm hạnh phúc lớn nhất.
Sinh ra ở miền Đông Nam Bộ, Kiều Trinh tự nhận mọi phong thái, cử chỉ, hay lời ăn tiếng nói của chị lại giống người miền Tây. Chị kể, khi diễn thử cảnh cuối, Bân giao con cho Kìm trước khi đi tìm chồng, chị khảng khái rút chân, quàng tay qua châm trà, rồi đặt xuống, bỏ đi. Sự khảng khái đó, cùng thực tế là Kiều Trinh có hoàn cảnh hiện tại tương tự như nàng Bân chính là một phần lý do đã khiến chị được đạo diễn lựa chọn.
Nói về chuyện tuyển diễn viên, Thạch Kim Long vai Thanh cũng có một kỷ niệm thú vị. Anh xuất thân là con một nhà nông gốc Khmer nhưng đam mê điện ảnh. Khi đoàn tuyển diễn viên, anh đang bán bánh mì kiếm sống. Đạo diễn nói ông tuyển diễn viên theo cảm xúc, yêu cầu anh cứ diễn tự nhiên những gì mình yêu thích. Anh diễn một cảnh bán bánh mì, tự nhiên và nhiệt tình đến mức khiến đạo diễn ấn tượng và trao cho vai ngay. Được biết anh có kinh nghiệm len trâu, đạo diễn từ đó để anh kiêm luôn vị trí tư vấn văn hóa và phiên dịch tiếng Khmer cho cả đoàn. Sau này, Thạch Kim Long tiếp tục có cơ duyên gắn bó cùng đạo diễn Nghiêm Minh qua bộ phim “Nước 2030”.
Phận đời long đong trên lưng trâu
“Mùa len trâu” đưa người xem đi qua những quãng đời bấp bênh, cơ cực và ngập tràn bạo lực của những người chọn làm nghề len trâu. Ở đó, giữa thiên nhiên khắc nghiệt với bốn bề sông nước, những phận người nhỏ bé phải chọn đấu tranh để sinh tồn, khi vừa chăn dắt những đàn trâu qua nhiều tháng ròng rã, đối mặt với cảnh tranh cướp địa bàn và thanh toán lẫn nhau của những đoàn len trâu, đồng thời nhận về sự khinh khi, dè bỉu từ những người sinh sống trong đất liền. Nghiêm Minh là người con miền Nam, sinh sống và học tập ở nước ngoài từ nhỏ, hoàn toàn xa lạ với tập tục len trâu. Để thực hiện bộ phim, ông cùng đoàn phim đã đi đến một vùng đất vắng vẻ rất ít người sinh sống, thuê mỗi nhà tầm 5, 10 con trâu, tập hợp thành một đàn từ 300 đến 350 con để quay phim. Để giữ được đàn trâu, đoàn thuê luôn những đứa trẻ chăn trâu trong nhà đó, nhưng cảnh tượng hỗn loạn khi vừa thả trâu ra là điều không thể tránh. Sau nhiều tháng cố gắng ròng rã, khung cảnh hùng vĩ nhưng bạo tàn với đàn trâu lội qua mênh mông sông nước cũng có thể hoàn thành. Có thể xem đây là một kỳ tích.
Ngay cả nhà văn Sơn Nam, người chấp bút cho câu chuyện gốc “Mùa len trâu” cũng không khỏi cảm thán sau khi phim ra đời: “Tôi rất hãnh diện, vì tác phẩm tôi viết đã gần 50 năm rồi, nhiều anh em tính làm phim, nhưng nghĩ làm hông nổi. Thời buổi này đâu còn trâu, máy cày hết rồi, thành ra tôi để đó coi, chờ xem. May mà có anh Nguyễn Võ Nghiêm Minh, ổng làm sao mà ổng có tiền ổng mướn trâu, thiên hạ sợ quá. Chứ làm sao thằng cha này có tiền mướn ba bốn trăm con trâu để đóng phim, dân làm phim Sài Gòn ngán Nguyễn Võ Nghiêm Minh, tưởng cha này là tỷ phú Việt kiều Mỹ hay gì đó.”
“Tôi hãnh diện, được thấy cái phim này, đối với đồng bào ở đồng bằng sông Cửu Long, tôi đã trả được một món nợ tinh thần. Tôi là một đứa con có hiếu với dân ở dưới. Tôi hy vọng các anh có phương tiện, phải làm sao chiếu ở dưới cho nhiều, và băng video in ra bán rẻ cho dân ở dưới coi. Họ sẽ rất hài lòng, họ thấy việc hợp tác giữa Việt, Pháp và Bỉ có kết quả rất lớn.”
Bản thân nhà văn Sơn Nam cũng là một mắt xích quan trọng tạo thành công cho phim, khi đích thân chỉnh sửa kịch bản do Nghiêm Minh chấp bút, sửa từng lỗi xưng hô và trò chuyện trong phim. Bên cạnh kịch bản được đầu tư, bộ phim cũng rất được chú trọng về phần hình, khi cả bộ phim tập hợp những khung cảnh hùng vĩ, trơ trọi nhưng thơ mộng được tắm đẫm màu xanh như một chuỗi những tác phẩm nghệ thuật. Trong điều kiện khó khăn, công nghệ chưa hiện đại, máy quay là máy phim 35mm với độ nhạy sáng kém xa máy quay kỹ thuật số đồng thời không cho phép quan sát hình ảnh sau khi quay, đạo diễn Nghiêm Minh đã làm điều đó như thế nào?
May mắn của phim “Mùa len trâu” là có được một người quay phim tài năng, nhiều kinh nghiệm. Người đó chính là Yves Cape, một trong những cameraman đình đám nhất châu Âu lúc bất giờ. Đạo diễn Nghiêm Minh kể, trong lần đầu gặp nhau, ông đưa Yves xem tranh của Caravaggio, tỏ nguyện vọng muốn làm nên những khung hình tương tự, với dòng nước, bắp thịt, cơ thể trần phơi ra dưới ánh nắng mặt trời. Và Yves đã làm được điều đó. Trong phim, không ít lần khán giả phải nín lặng chiêm ngưỡng những màn nước xanh biếc dợn sóng, trên điểm mái nhà tranh như bức tranh thủy mặc; cảnh giọt nước rơi xuống mặt nước rồi tan ra, loang dần, ngụ ý về thời gian đang trôi qua; hay dịch từ thi thể bị treo trên cành cao rớt xuống mặt nước lũ, màu máu thịt lẫn vào đất bụi và rong rêu. Nước, trong “Mùa len trâu”, là khởi nguồn sự sống và cả của cái chết.
Ngôn ngữ điện ảnh, đến đây, đã làm tròn sứ mệnh của nó.
"Mùa len trâu" - Những gì còn lại
Tập hợp dàn diễn viên thực lực phù hợp với vai diễn, dưới ống kính của một nghệ sĩ hình ảnh lão luyện, được chỉnh sửa kịch bản bởi nhà văn danh tiếng, dưới sự cần cù nghiêm cẩn của một tiến sĩ vật lý chuyển hướng làm đạo diễn, “Mùa len trâu” ra đời, khắc họa một miền Tây hoang vu và hùng vĩ, êm ả và bạo lực, khắc nghiệt và đầy ắp tình người, đã giành được nhiều giải thưởng quốc tế. Giải đặc biệt ở Liên hoan phim Locarno, Thụy Sĩ, giải Đạo diễn mới xuất sắc nhất ở Liên hoan phim Chicago, Mỹ, giải Kỳ lân vàng, Grand Prix của Liên hoan phim Amiens, Pháp… là một vài trong số những giải thưởng danh giá mà bộ phim đạt được - niềm ao ước đối với các nhà làm phim lão làng, và là một ân sủng dành cho vị đạo diễn với tác phẩm đầu tay.
Hai mươi năm sau khi bộ phim được chính thức trình chiếu, “Mùa len trâu” một lần nữa hồi hương như một điều tri ân dành cho đạo diễn và cả đoàn làm phim. Một vài diễn viên trong bộ phim đã không thể tham gia, như diễn viên Thế Lữ trong vai Kìm đã hoàn toàn dứt khỏi đời sống điện ảnh và nghệ thuật nói chung; cụ Ánh Hoa trong vai bà Hai Tích, cụ Bé trong vai ông Hai Tích, cụ Thành trong vai cha của Kìm… đều lần lượt qua đời.
Nhắc đến việc không thể có đủ thành viên như mong muốn, đạo diễn Nghiêm Minh rơi nước mắt: “Hai mươi năm đã qua. Tôi vinh hạnh vì đã có cơ hội được làm chung với họ trong bộ phim đầu tay, giờ thì họ đã không còn nữa. Tôi ước gì mình có thể có được sự có mặt của họ trong ngày hôm nay. Cuộc đời thay đổi cũng nhanh. Khi mình còn sống với nhau, xin hãy đối xử với nhau thật lòng.”
Mùa len trâu kết thúc. Nhưng con người thì vẫn phải sống tiếp.
——
