Điện ảnh "hồi hương" bằng sắc đen trắng: Có còn là trào lưu?
Điện ảnh châu Âu khơi mào
Nếu đặt cược Oscar là cột mốc, thì lần cuối cùng một phim đen trắng từng được hai đề cử là The White Ribbon năm 2009 của đạo diễn người Áo Michael Haneke. Phim này suýt thắng hạng mục Phim nói tiếng nước ngoài hay nhất (đại diện cho Đức) nhưng vướng tranh cãi quốc gia đề cử (do Michael Haneke quốc tịch Áo). Trước đó, The White Ribbon ẵm giải Cành cọ vàng danh giá và nhiều giải thưởng khác.
Chỉ sau The White Ribbon hai năm, một phim nói tiếng nước ngoài khác là The Artist của Pháp, bất ngờ thắng tới 5 tượng vàng với kỉ lục 10 đề cử Oscar! Đạo diễn Michel Hazanavicius và tài tử đồng hương Jean Dujardin đều có giải cá nhân mang về. Lí giải cho thành tích của The Artist, The Guardian đánh giá vai trò nòng cốt của người đàn ông quyền lực trước khi "ngã ngựa" Harvey Weinstein và các chiến dịch tranh cử Oscar đầy quyết liệt, "nhiều ngân lượng" và dày dạn kinh nghiệm. Tất nhiên tính luôn Harvey Weinstein và mối quan hệ thâm giao với nhà sản xuất The Artist.
The Artist kể về thời kì hưng thịnh của phim câm, về tình yêu điện ảnh và tâm hồn bay bổng của người nghệ sỹ. Bằng cách nào đó, Hollywood luôn ưu ái tất cả mọi điều tôn vinh về chính nó. Ở khía cạnh này thì The White Ribbon hoàn toàn trái ngược, Michael Haneke dùng đen trắng như một thủ pháp nghệ thuật khai thác bóng tối và ánh sáng của tội ác đầu thế kỉ 19.
Năm 2015, một tác phẩm điện ảnh khác đến từ châu Âu - Ba Lan của đạo diễn Paweł Pawlikowski giành được tượng vàng hạng mục Phim nói tiếng nước ngoài, và đề cử Quay phim xuất sắc, là Ida. Chuyện phim liên quan trực tiếp tới tôn giáo, niềm tin và tội lỗi nhân loại... tạo cảm xúc cho nhiều khán giả bởi phong cách melodrama đặc trưng, cùng thủ pháp sử dụng ánh sáng, bố cục bổ trợ cho tâm lý nhân vật.
Tờ New York Times phải thốt lên rằng Ida là phim châu Âu về châu Âu hay nhất, chuẩn xác nhất những năm gần đây. To Roger Ebert chỉ ra những ưu điểm trong cách sử dụng bố cục phim, khung hình 1.37:1 cộng với yếu tố nhiễu hạt của phim đen trắng mà "chỉ số ít phim gần đây có được hiệu ứng hình ảnh như Ida".
Ba năm sau Ida, Paweł Pawlikowski truyền cảm hứng với Cold War - lại một phim chiến tranh nhưng không sắt đá, cứng nhắc. Rút kinh nghiệm từ chất liệu melo chậm buồn từ Ida, Cold War ngập tràn âm nhạc, nhịp điệu sôi nổi hơn song vẫn giữ nguyên sự hoài cổ. Tác phẩm được đề cử ba giải Oscar (trong đó có quay phim) riêng Pawel đoạt giải Đạo diễn tại LHP Cannes 2018. Nhờ hiệu ứng từ Cannes, Cold War trở thành phim đen trắng ngoại quốc có doanh thu ấn tượng - 20 triệu USD, cao nhất trong sự nghiệp làm phim của Pawel Pawlikowski.
Trở về nguồn cội
Khi Alfonso Cuarón - đạo diễn người Mexico công bố dự án ROMA, người hâm mộ hết sức bất ngờ bởi đang ở đỉnh cao Hollywood với Gravity, ông về quận Colonia Roma của thành phố Mexico làm phim tình cảm gia đình đen trắng! Ở độ tuổi chín muồi sự nghiệp, Cuarón chọn cách làm phim bán tự thuật về chính cuộc đời mình - khi còn là một cậu bé những năm 70 thế kỉ trước. ROMA được Cuarón viết kịch bản, đạo diễn, quay phim và dựng phim!
Ban đầu nó trông như một tác phẩm riêng tư Alfonso Cuarón tặng cho bản thân, nhưng giải Sư tử vàng năm đó đã khiến Netflix nhanh chóng biến ROMA trở thành "bom tấn nghệ thuật" với chiến lược tranh giải Oscar rầm rộ xuyên suốt 2018. Dù trượt giải Phim hay nhất, ROMA vẫn mang về cho Cuarón giải đạo diễn, giải quay phim và kỉ lục 10 đề cử Oscar cho phim nói tiếng nước ngoài.
Ý tưởng về miền quá vãng không có biên độ màu sắc sống động, chạm đáy trái tim David Fincher - cũng là đạo diễn tài ba hàng đầu, với loạt phim giật gân gần đây như The Girl with the Dragon Tattoo, Gone Girl. Khi trào lưu phim đen trắng tạo dư chấn ở Oscar, Fincher trở về với dự án tâm huyết hàng chục năm trước - Mank. Năm 1997, Fincher định thực hiện Mank do cha anh biên kịch nhưng vì tên tuổi không đủ mạnh, cộng với việc "quay phim đen trắng" là điều điên rồ thời điểm đó, kế hoạch làm Mank dời vô thời hạn.
Tới tận 2019, David Fincher mới phác thảo chân dung nhà biên kịch Herman J. Mankiewicz và đạo diễn Orson Welles xoay quanh câu chuyện hình thành nên bộ phim kinh điển mọi thời đại Citizen Kane. Fincher yêu cầu phim quay bằng máy kỹ thuật số RED cho có sự tương đồng với Citizen Kane. Phần hình ảnh mỹ mãn của Mank đã đoạt giải Oscar cho Quay phim xuất sắc nhất.
Xu hướng hay trào lưu?
Từ 2000 đến nay, có hàng trăm phim màu đen trắng được sản xuất. Màu đen trắng không còn buồn tẻ, không chỉ để sử dụng trong hiệu ứng flashback (một cách truyền tải câu chuyện từ quá khứ ở phim màu hiện nay), hay cải biên thành đơn sắc cho mục đích giảm thiểu bạo lực (như Sin City hay The Spirit)... mà phim đen trắng đã trở thành yếu tố đột phá ở thời điểm hiện tại, có thể điểm qua đủ mọi thể loại từ kinh dị như A Girl Walks Home Alone At Night, The Lighthouse; phim hài như Frances Ha, Nebraska, The 40-Year-Old Version; phim ca nhạc như Control, phim chính trị như Good Night and Good Luck...
Năm ngoái, để ăn mừng 6 đề cử Oscar, đạo diễn Bong Joo-ho lên kế hoạch chiếu Parasite phiên bản đen trắng ở một số rạp tại Los Angeles, đây được coi là chiến dịch tiếp thị phim thú vị, hòng giúp Parasite sau đó ẵm 4 tượng vàng. Giải thích cho ý tưởng "chuyển thể đen trắng", Bong chia sẻ: "Màu đen trắng là khởi đầu của điện ảnh, từ lâu tôi đã hi vọng sẽ làm một phim như thế với quay phim ưu tú của mình. Tôi đã xem bản dựng đen trắng hai lần, cảm giác nó giống như truyện ngụ ngôn, và các nhân vật trở nên nổi bật hơn...". Parasite chưa phải phim màu đầu tiên "điên rồ" đến vậy; Logan, Justice League... cũng đã có phiên bản đen trắng chiếu rạp và các nền tảng streaming.
Tuy nhiên các tác phẩm liệt kê trên đều xuất hiện rải rác theo thời gian. Chỉ tới năm nay, phim đen trắng mới thật sự "phủ bóng" rạp chiếu phim Bắc Mĩ mùa cuối năm. Những Belfast, Passing, C'mon C'mon hay The Tragedy of Macbeth, Malcolm & Marie, The Dog Who Wouldn't’ Be Quiet, El Planeta... đã làm một cuộc đổ bộ ngoạn mục.
"Tôi đã xem bản dựng đen trắng hai lần, cảm giác nó giống như truyện ngụ ngôn, và các nhân vật trở nên nổi bật hơn..."
Đầu năm nay, LHP Sundance - LHP của những "mầm non điện ảnh", sân chơi của các nhà làm phim độc lập giới thiệu tới người hâm mộ The Dog Who Wouldn't’ Be Quiet và El Planeta - hai tác phẩm của hai nhà làm phim nữ đến từ châu Âu. Phim đầu kể về cuộc đời lộn xộn của anh thợ vẽ sắp bước sang tuổi trung niên, đang hứng chịu cơ thịnh nộ ngoài trái đất; phim sau là câu chuyện hai mẹ con trên hành trình đi tìm chính mình ở Gijon.
Rebecca Hall, diễn viên gốc Anh từng đóng chung với Ben Affleck trong The Town trở lại màn bạc với vai trò đạo diện bộ phim đầu tay - Passing. Cô chọn khung hình 4:3 chuẩn phim cổ điển Mĩ để kể câu chuyện về những phụ nữ thanh lịch, thuộc các chủng tộc khác nhau, hội ngộ trong nỗi tuyệt vọng của đời sống trung lưu. Phim sẽ chiếu trên Netflix từ tháng 11 mà không ra rạp truyền thống.
Trong khi đó Belfast, C'mon C'mon và The Tragedy of Macbeth đều là ứng cử viên cho các giải thưởng danh giá cuối năm nhờ yếu tố "5 sao". Belfast của đạo diễn Kenneth Branagh vừa nhận giải thưởng cực kì quan trọng People's Choie tại LHP Toronto - trở thành nhân tố sáng giá nhất cho giải Phim hay nhất năm ở Oscar sắp tới. Belfast có nét tương đồng với ROMA vì cũng là phim bán tự truyện về thời thơ ấu của Kenneth Branagh, những năm 60 tại Bắc Ireland. Universal Pictures sẽ phát hành phim toàn cầu vào tháng 11.
C'mon C'mon và The Tragedy of Macbeth đều do A24 "chủ xị". Hãng có truyền thống ưu ái các phim nghệ thuật, phim độc lập, phim kinh phí thấp và vừa đạt thành tích với Minari. C'mon C'mon thuộc thể loại road-movie (đường trường), xoay quanh quá trình phát triển cảm xúc giữa hai chú cháu Johnny và Jesse. Mike Mills - đạo diễn kiêm biên kịch đã có đề cử Oscar đầu tiên với 20th Century Women.
Cuối cùng là "ẩn sĩ" The Tragedy of Macbeth của Joel Coen, trong bộ đôi anh em Joel và Ethan từng làm nên Fargo, The Big Lebowski, No Country for Old Men... Việc Joel "đánh lẻ" có thể hiểu như hệ quả mà những tác phẩm không thành công liên tiếp của hai anh em. Cách đây ít lâu có thông tin rò rỉ từ các insider của ngành công nghiệp cho hay The Tragedy of Macbeth bị loại khỏi đề cử Sư tử vàng vì chất lượng có vấn đề.
Điều tiếng dường như được phá bỏ sau buổi khai mạc LHP New York hôm 24.9 khi phần lớn các cây bút phê bình hàng đầu đều hết lời khen tặng The Tragedy of Macbeth. Từ EW, Variety đến National Review, Hollywood Reporter... choáng ngợp trước visual đen trắng đỉnh cao, cùng phần nhạc nền gây ám ảnh. Chuyện phim dựa theo tấn bi kịch Shakespeare kể lại chuyến chinh phục Scotland của tướng Lord Macbeth sau khi nghe lời thuyết phục từ ba vị phù thủy. Phim sẽ chiếu rạp cuối tháng 12 trước khi phát sóng trực tuyến trên nền tảng Apple TV+ đầu năm 2022.
Không còn là trào lưu, xu hướng quay phim đen trắng (chú trọng khung hình, bố cục, ánh sáng...) đã giúp điện ảnh trở nên thăng hoa và các thước phim trở nên tinh tế, sống động và cảm xúc hơn. Khi hết "lạ" hết "hiếm" thì những nhà làm phim sẽ sử dụng nước màu đen trắng cho mục đích duy nhất là kể chuyện.
BÀI: ĐỨC NOISE
