Phụ nữ Afghanistan và những cơn ác mộng không hồi kết
Nila: Nhà thơ người Pháp gốc Afghanistan với ngòi bút đanh thép và giọng thơ mỉa mai châm biếm. Bà tự nhốt mình trong sự cô đơn đến cùng cực vì đi ngược lại với giá trị văn hóa truyền thống đã in sâu trong tâm thức của những người đồng bào ở quê hương bà.
Pari: Nhà toán học trẻ tuổi sinh ra tại Afghanistan, lớn lên ở thành phố xa hoa Paris nhưng luôn cảm thấy trống vắng về thân phận của chính mình. Cô luôn có cảm giác chênh vênh lạc lối chẳng thể gọi tên.
Mariam: Một người phụ nữ thanh khiết, lặng lẽ, luôn mang theo nỗi ám ảnh về sự không thừa nhận của cha và sự ghét bỏ của mẹ, cùng với đó là nỗi bất hạnh khi cưới một người chồng vũ phu, ích kỷ.
Laila: Cô gái xinh đẹp sinh ra trong một gia đình yên ấm, được học hành và lớn lên trong tình yêu thương vô điều kiện. Chẳng may, chiến tranh liên miên đã cướp mất đi gia đình, người cô yêu và đẩy đến cho cô một người chồng nhỏ nhen, biến thái.
Reihana Mamadi: Thành viên đội tuyển xe đạp quốc gia Afghanistan, yêu trượt tuyết, thích các hoạt động ngoài trời, và luôn khẳng định rằng cô không thể che khăn hay trùm kín như những người phụ nữ ở quê hương cô phải làm trong quá khứ.
Anisa Shaheed: phóng viên nổi tiếng người Afghanistan, từng được Hội tự do ngôn luận trao giải Phóng viên của năm vì nỗ lực không mệt mỏi trong quá trình khai thác các câu chuyện đẹp khắp quốc gia này.
Họ là những người phụ nữ Afghanistan mà tôi biết, có thật hoặc hư cấu, với tên gọi khác nhau, thực hiện những công việc chẳng giống nhau, xuất hiện ở những giai đoạn riêng biệt trong lịch sử “vùng đất của người Afghan”. Địa lý, tuổi tác, thời đại có thể ngăn họ kết nối với nhau trong một không gian vật lý hạn hẹp, nhưng mặt khác, họ gắn kết với nhau bằng những biến cố khi hiện diện trong hình hài phụ nữ ở thánh địa của những trận chiến. Sự đớn đau về thể xác, sự trống vắng trong tâm hồn, sự đấu tranh để được công nhận, chính là nơi mà những người phụ nữ ở quốc gia này tìm thấy nhau. Bi kịch chưa bao giờ buông tha họ, lịch sử cũng chưa bước qua được cám dỗ của chính nó, cuộc chơi của quyền lực và những người đàn ông một lần nữa lại đẩy những người phụ nữ ở Afghanistan rơi vào thảm kịch.
Điều gì đã và đang diễn ra tại Afghanistan?
Nếu lấy 100 năm làm dấu mốc thời gian để nhìn lại chặng hành trình đã qua, thì lịch sử của phụ nữ Afghanistan chưa bao giờ là một bức tranh với những điểm màu đơn lẻ. Họ trải qua những giai đoạn sáng rực như ngàn mặt trời rực rỡ mà tiểu thuyết gia Khaled Hosseini nghĩ về, nhưng cũng chẳng thể nào thoát khỏi bóng tối u uất bao trùm bởi những cuộc chiến tranh và chuyển giao quyền lực không hồi kết.
Vào năm 1923, vua Amanullah và hoàng hậu Soraya xuất hiện như cơn mưa tưới tẩm sa mạc khô cằn. Họ là biểu tượng của những phong trào tiến bộ, nâng cao đời sống và vị thế của phụ nữ trong gia đình cũng như xã hội. Hình ảnh hoàng hậu xuất hiện nơi công cộng trong trang phục váy và khoăn choàng, với phong cách từ phương Tây là tuyên ngôn về một cuộc sống mới, chưa từng có tiền lệ cho phụ nữ ở quốc gia này. Luật lệ ban hành cho phép phụ nữ có quyền được đi học, được bầu cử, không cần mặc trang phục trùm kín.
Sau đó, dưới thời trị vì của vua Muhammad Nadir Shah, những cải cách tiến bộ dành cho phụ nữ trước đó bị bãi bỏ hoàn toàn bởi những phản đối rộng rãi từ nhiều thành phần cực đoan trong nước. 4 năm sau, Muhammad Zahir Shah lên nắm quyền thay cha, đây được coi là vị vua cuối cùng của đất nước và trị vì trong vòng 40 năm. Mặc dù ông cũng đưa ra những cải cách cho đời sống phụ nữ nhưng lại không quyết liệt và tích cực vì còn chịu ảnh hưởng nhiều từ quan điểm trước đó.
Một phần cải cách vào giai đoạn tầm 1950-1960 cho phép phụ nữ được tham gia vào chính trị, được du học và phát triển như cách họ muốn. Giai đoạn đất nước bước vào thời kì cộng hòa sau năm 1973 dưới sự lãnh đạo của tổng thống đầu tiên Daoud, phụ nữ lại tiếp tục giấc mơ rực rỡ của họ trong sự tiến bộ và cách tân hợp thời.
Giai đoạn năm 1978 đến 1992, dưới sự kiểm soát của Liên Xô và chế độ cộng sản, phụ nữ nhận được nhiều quyền lợi hơn trong công cuộc cải cách khổng lồ. Một lần nữa, họ được đến trường, không phải kết hôn sớm nếu chưa đủ tuổi, được khuyến khích làm việc và tham gia vào đời sống xã hội. Nhưng đó cũng là khoảng thời gian mà đất nước này chứng kiến những thảm họa chiến tranh bao gồm sự nổi dậy của các nhóm chiến binh Mujahideen chống lại chế độ cầm quyền, đặc biệt ở các vùng nông thôn khiến hơn 2 triệu người chết, 6 triệu người lưu vong, là nguồn cơn để đẩy nhiều phụ nữ rơi trở thành góa phụ hay trụ cột gia đình.
Nội chiến xảy ra sau khi đánh bại quân Liên Xô càng khiến vết thương ngày càng bị khoét sâu trong lòng đất nước. Những con người vô tội mang trong mình chấn thương tâm lý không thể nào xóa nhòa khi tiếp tục chịu sự đày đọa khi phiến quân Taliban nắm quyền. 5 năm này có lẽ là khoảng thời gian mà không ai có thể quên được khi thân phận người phụ nữ Afghan được đẩy đến đỉnh điểm của sự tồi tệ.
Phụ nữ không được đến trường, làm việc, hay nói chuyện ngoài đường và phải luôn che kín bởi mạng trùm. Những dịch vụ công như bệnh viện, đường xá, trường học, hay đều bị kiểm soát nghiêm ngặt. Bản báo cáo của UNICEF vào thời điểm này công bố rằng chỉ có 12,6% phụ nữ Afghan có thể đọc. Nếu một người phụ nữ mất đi thành viên nam duy nhất trong gia đình như cha mình, anh mình, chồng mình, thì cuộc sống của họ chỉ là 4 bức tường vô cảm. Phụ nữ không được ra đường khi không có sự kèm cặp của đàn ông. Phiến quân Taliban cũng khét tiếng với những hành xử tàn ác, xâm phạm quyền con người như chặt tay chân, đánh đập, làm nhục nơi công cộng, xử tử theo luật lệ Sharia hà khắc. Thời điểm đó cũng ghi nhận hơn 80% phụ nữ Afganishtan bị bạo hành gia đình.
Chỉ đến khi liên minh quân sự do Mỹ đứng đầu lật đổ chế độ Taliban vào cuối năm 2001, đất nước mới thực sự chứng kiến rõ nét những nỗ lực của phụ nữ để thoát khỏi khổ ải trước đó. Dưới chế độ mới, phụ nữ tìm lại được chỗ đứng và khai phá sức mạnh tiềm ẩn của bản thân. Họ bắt đầu có tiếng nói trong bộ máy chính trị, lên tiếng vì quyền lợi không chỉ của mình mà còn cả đất nước. Với sự giúp đỡ của Hoa Kỳ, phụ nữ Afghanistan và những người ủng hộ nhân quyền đã cố gắng đạt được những thắng lợi lớn về mặt pháp lý, chẳng hạn như Luật xóa bỏ bạo lực đối với phụ nữ năm 2009, được thông qua sắc lệnh của tổng thống nhằm bảo vệ tốt hơn trẻ em gái và phụ nữ khỏi bị lạm dụng và đảm bảo khuôn khổ pháp lý để truy tố người phạm tội.
Những người phụ nữ Afghanistan đã có những ngày được sống trong hiện thực đẹp đẽ. Nhưng chỉ chớp mắt một đêm, mọi thứ giờ đây lại quay về điểm xuất phát.
“Ngón tay buộc tội của người đàn ông luôn trỏ về phía người phụ nữ.”
Đây là câu nói mà mẹ Mariam đã nói với cô trong tiểu thuyết lừng danh “Ngàn mặt trời rực rỡ”, dù người con gái với cái tên tựa như đóa huệ trắng này chưa bao giờ tin, Bởi lẽ, đằng sau sự cam chịu đó, cô biết mình luôn khát khao và tìm kiếm điều gì. Mabiram là hiện thân của rất nhiều người phụ nữ ở Afghanistan, luôn khát khao tìm kiếm chỗ đứng cho bản thân dù bị vùi dập. Nhưng có lẽ, một lần nữa, lịch sử lại chứng minh nó chỉ là cuộc chơi của những người đàn ông, và chiến tranh thực sự “không có một khuôn mặt phụ nữ”.
Không khó để kết luận rằng, dù nỗ lực trong suốt gần 100 năm qua, nhưng số phận của những người phụ nữ ở đất nước Nam Á này vẫn chưa thể nào dứt ra khỏi sự tù túng nghiệt ngã của lịch sử, văn hóa, tôn giáo, hay trong chính tâm thức con người. Ngay cả trong giai đoạn có nhiều tiến bộ hay cải cách được thực hiện, thì cũng chỉ một bộ phận phụ nữ ở thành phố là nhóm được tiếp cận, phụ nữ ở nông thôn vẫn còn gặp nhiều bất cập trong đời sống. Ở các tỉnh nhỏ hay vùng quê nghèo nàn như Marazi Sharif, Kabul, Herat,… phụ nữ vẫn không được đến trường, đi làm hay thậm chí là ra khỏi nhà.
Ở các vùng quê nghèo nơi luật bộ lạc được thực thi, hôn nhân là liên minh giữa các nhóm; phụ nữ được kết hôn và không được phép ly hôn, hoàn toàn tuân theo chồng và gia đình của anh ta, đồng thời bị ngăn cản không được học hành. Những mối quan hệ họ hàng có nguồn gốc từ Kinh Qur'an và truyền thống bộ lạc, nơi nam giới thực hiện quyền lực vô hạn đối với phụ nữ.
Giáo sư Huma Ahmed-Ghosh từ đại học San Diego, người từng nghiên cứu về phụ nữ đạo Hồi nhận định về vị trí phụ nữ ở Afghanistan sau hơn 5 năm dưới quyền kiểm soát của Taliban: “Không thông qua sự hình thành ý thức hệ trước và sau Taliban, nhưng trong phạm vi lịch sử lớn hơn bối cảnh của Afghanistan.” Ở đất nước này, “phụ nữ không phải là một tổ chức biệt lập; số phận của họ bị ràng buộc bởi và được xác định bởi các lực lượng lịch sử, chính trị, xã hội, kinh tế và tôn giáo.”
Ngay cả khi không có sự xuất hiện của phiến quân, sự cổ xúy cho những giá trị đồi bại về việc khinh thường đàn bà vốn đã ăn sâu vào trong tư tưởng của một bộ phận đàn ông trong đất nước. Thay vì bảo vệ những người chung thân phận với mẹ mình, vợ mình, em gái mình, họ nhận được sự cổ vũ để tấn công người khác, thỏa mãn cái tôi độc hại. Việc ngăn cấm, cản trở phụ nữ đến trường cũng là cách để họ bảo vệ cái tôi ích kỷ, nhỏ nhen của chính mình. Suy cho cùng, khi các cô gái học được cách viết, cách đọc, cách tính toán, cách suy luận, họ sẽ trở nên mạnh mẽ hơn. Họ hiểu được vị trí của bản thân, có khả năng phản ứng phòng vệ khi đặt vào những trường hợp nguy hiểm khi bị bạo hành gia đình hay chèn ép.
Xét về nhiều khía cạnh, Afghanistan hiện là một trong những quốc gia khó xác định về tình trạng phụ nữ nhất trên thế giới. Đây cũng là đất nước có tỉ lệ chết ở mẹ cao nhất thế giới vì thiếu cơ sở vật tư y tế cũng như hiểu biết để bảo vệ sức khỏe bản thân. Bất an chính trị và kinh tế, bất bình đẳng giáo dục, bạo lực tình dục và sức khỏe kém đang phổ biến ở phụ nữ và trẻ em gái Afghanistan. Nhưng mặt khác, nếu được trang bị các công cụ kinh tế và dạy nghề mạnh mẽ, phụ nữ có thể thay đổi cuộc sống của họ, bất kể hoàn cảnh nào.
Họ không đơn độc
Tính đến thời điểm này, tương lai của phụ nữ ở Afghanistan vẫn đang là một dấu chấm hỏi. Người phát ngôn Taliban nói rằng họ đã khác trước, sẽ cho phép phụ nữ được làm việc, học tập và hoạt động “trong khuôn khổ luật Sharia”. Giới truyền thông thế giới nhận định lời hứa này của Taliban là một “lời hứa lặp lại” sau khi giành quyền kiểm soát Kabul vào năm 1996. Và cũng trong chính thời điểm này, báo chí ghi nhận rằng ở tỉnh Herat, Taliban bắt đầu cấm học sinh và giáo viên nữ đến trường đại học. Phụ nữ từ nhiều ngành nghề như bác sĩ, phóng viên, nhân viên,… ở các thành phố lớn cũng đang phải tìm cách thoát thân hoặc nơi trú ẩn an toàn. Các phòng khám dành cho phụ nữ cũng bị đóng cửa. Mọi thứ đang đi ngược lại với những gì lực lượng này quyên bố. Có lẽ, những luật lệ hà khắc của một phiến quân cực đoan không thể nào đảm bảo được những giá trị về nhân quyền, nhất là với nhóm đối tượng mà họ cho rằng chỉ là công cụ.
Cuộc chiến của những người phụ nữ mà tôi cho là can đảm nhất thế giới vẫn còn đang tiếp diễn, thể hiện qua việc tiếp tục giương cao lá cờ đòi quyền lợi của mình trên những con phố ở Kabul nhiều ngày qua. Giờ đây, lá cờ không phải chỉ đại diện cho quê hương họ, mà còn cho danh tính cá nhân, cho tâm hồn dịu dàng, cho nỗ lực bền bỉ và là lời gợi nhắc cho nhân loại về hình ảnh của người phụ nữ, của những con người đâu đó trên thế giới vẫn còn phải xét nghiệm trinh tiết để được công nhận, hay ghi lại những gương mặt, nhưng giọng nói mà chiến tranh luôn bỏ mặc.
Cuộc chiến của phụ nữ từ Afghanistan không diễn ra 20 năm trước, cũng chẳng phải 100 năm trước như lịch sử đã ghi nhận. Mà có lẽ, những cuộc chiến không cân sức đã diễn ra từ rất lâu, với những chấn thương tâm lý chưa kịp chữa lành đã vội trao truyền qua thế hệ, với những nỗi đau quá khứ chưa được nguôi ngoai, với sự trống rỗng vô định về bản thân. Những gì ta thấy hôm nay chỉ là một lát cắt nhỏ từ vùng đất của những cuộc chiến không bao giờ có hồi kết, là hiện thân của sự suy đồi về ý thức hệ, khi mà những cuộc tranh giành quyền lực chưa bao nhờ nhìn nhận con người, hay như những cuộc chiến tranh “không có một gương mặt phụ nữ”.
Những trang sử có thể tóm tắt lại trong đôi dòng với vài cái tên nổi bật, vài điều luật được thực thi rồi lại xóa bỏ, nhưng những trang sử, như cách nó đang hiện hữu, chưa bao giờ đủ khả năng khắc họa trọn vẹn được nỗi đau của hàng triệu thân phận dưới danh xưng phụ nữ. Nếu thời gian là với nhiều người là liều thuốc chữa lành vết thương, thì với những người phụ nữ Afghanistan, thời gian chính là bảo chứng của sức mạnh phi thường, của vẻ đẹp tâm hồn, dù cho cuộc sống có khó khăn đến đâu. Thật khó có thể kết luận liệu tương lai của những người phụ nữ ở quốc gia này sẽ đi về đâu. Những chuyến bay cứu trợ cũng chẳng thể nào đảm bảo được một tương lai không khổ đau cho họ. Điều còn lại duy nhất lúc này là niềm tin, điều mà họ chưa bao giờ từ bỏ. Niềm tin cũng đang được nuôi dưỡng bởi những thân phận phụ nữ khác từ nhiều nơi trên thế giới, để ít nhất họ biết rằng mình sẽ không đơn độc trong cuộc chiến này.
Xin mượn những câu thơ của Rumi – nhà thơ thiên tài người Afganishtan để tạm gói ghém lại những niềm đau, và cả những nỗi buồn, hay niềm hy vọng le lói của những người phụ nữ Afghanistan, để một lần nữa cúi đầu trước vẻ đẹp vĩnh cửu từ trong tâm hồn họ:
"Phụ nữ là một tia của Thượng Đế.
Nàng không phải kẻ phàm tục được yêu thương.
Nàng sáng tạo, chứ không phải được sáng tạo."
Bài: Mai Hiên
