Biti's Bloomin Central: Một tổng thể gồng gánh và lai tạp
Một tổng thể gồng gánh và lai tạp
Khi cố gắng truyền tải câu chuyện văn hóa qua thiết kế này, Biti's cho thấy họ đang lạm dụng cái gọi là "chất liệu văn hóa" và chạy theo trào lưu cổ phong bề nổi hơn là nỗ lực xử lý theo chiều sâu. Các thành tố văn hóa trên mẫu này không có tính tương đồng và khi đặt chung với nhau thì tạo ra một tổng thể lắp ghép và chắp dính. Tính bất cân đối này thể hiện ở cả thời gian, không gian và chủ thể văn hóa. “Hoa nở trên sỏi đá miền Trung” là đặc sắc sinh thái và ngầm đại diện cho bản tính kiên cường của người miền Trung. Nhang là một yếu tố tâm linh xuyên suốt trong lịch sử của chủ thể người Kinh. Các họa tiết vân mây đến từ ngôn ngữ trang trí thời Nguyễn. Thổ cẩm lại là một đặc sắc trang phục của dân tộc thiểu số(!?), vốn có hệ thống văn hóa khác và chiếm lĩnh những không gian địa lý khác với người Kinh. Sự hỗn loạn này chạm đến đỉnh điểm khi được nhấn bằng một đồng xu cổ, là một hình thức tiền tệ của người Kinh thời kỳ trung đại và hoàn toàn không có độ kết nối với các yếu tố khác cả về tính chất tinh thần lẫn liên kết trong lịch đại.
Như vậy thiết kế này đang gồng gánh một tập hợp các chi tiết bao trùm nhiều thời kỳ lịch sử, nhiều khối văn hoá và các dân tộc không có tính tương đồng, mượn từ hình ảnh tâm linh, thương mại đến trang phục thường ngày mà chưa có sự xử lý để chúng trở nên tương thích và có thể đứng chung với nhau. Đồng thời Biti's cũng chưa thể hiện hay truyền thông được cho công chúng hiểu bối cảnh nằm sau các lựa chọn thiết kế, các ý nghĩa ẩn khuất của các tầng bậc văn hoá khó dung hoà “tín ngưỡng", “triều Nguyễn", “tộc người Tây Nguyên", “sinh thái"... ngoài một sự lắp ghép có lẽ chưa có nhiều nghiên cứu cẩn trọng.
Ngôn ngữ thiết kế cần nhiều cẩn trọng
Ngôn ngữ thiết kế là tổng thể những gì được truyền đạt trong hình dáng, đường may, hoa văn, màu sắc của vật thể và đối tượng. Vì là ngôn ngữ nó sẽ truyền đi ít nhiều những thông điệp, sự liên tưởng, hay gợi lên các cảm xúc cho người nhìn. Do đó các thiết kế cần đưa ra những thông điệp cẩn trọng khi trình hiện trước công chúng, vì có thể trực tiếp hoặc gián tiếp gợi lên các cảm xúc hay ký ức tiêu cực của các cộng đồng, hoặc làm sai lạc các thông tin văn hoá của các dân tộc. Thiết kế Bloomin' Central đã gợi nhiều vấn đề cần suy nghĩ.
Tổng thể thiết kế gồm một lớp bao có khả năng tùy biến để thể hiện được ba kiểu giày gồm:
Biti’s truyền thông rằng đây là concept nâng đỡ và giới thiệu văn hoá Việt Nam, trong mặt hình ảnh ta thấy điều này được diễn đạt bằng việc kết nối “thổ cẩm" với “hoa văn triều Nguyễn". Tuy nhiên khi đặt hai nhóm văn hóa đối lập trong cùng một mảng thiết kế thì lại gợi nhắc nhiều vấn đề phức tạp hơn. Nếu ở đây muốn truyền đạt một tín hiệu thô nhám và “hoang dã" bằng giả da và những viền lông thú, “hoa văn thổ cẩm Tây Nguyên”, dây buộc dày thô ráp như dây thừng nhằm gợi lên cảm giác về Tây Nguyên, thì ta lại càng hoài nghi ý niệm “gợi nhắc Tây Nguyên” này. Truyền thông chưa cho thấy rõ đây là một nghiên cứu dựa trên một dân tộc cụ thể, hay sự tổng hòa các đặc trưng chung của nhiều dân tộc, là thổ cẩm thực sự hay trông giống thổ cẩm. Hay đây chỉ là sự gán đặt của một cộng đồng văn hoá và dân tộc khác cho các biểu trưng văn hoá mà họ chưa hiểu rõ, ở đây là người Kinh với các dân tộc khác? Điều này gợi nhắc tới các vấn đề quá khứ khi các nước phương Tây tước đoạt các di sản và biểu tượng của các dân tộc yếu thế để trưng bày tại các salon hoặc triển lãm nhưng tước bỏ các bối cảnh văn hoá, nghi lễ phía sau các biểu tượng này… từ đó gây ra nhiều nhầm lẫn khó giải quyết trong nghiên cứu tới tận ngày nay.
Cho nên dù có ý thức hay không, thì người thiết kế cũng đã tạo nên những gợi nhắc chiếm dụng văn hoá. Trong phiên bản giới hạn của Biti's, đôi giày được nhấn bằng một đồng xu thiết kế theo tiền tệ của các triều đại người Kinh. Bản thân tiền xu là một vật được đúc hàng loạt và hoàn toàn đối lập với các tính chất thủ công của hoa văn thổ cẩm, nên sự kết hợp ở đây là một nghịch lý. Tính chất thiết kế của thổ cẩm mang những yếu tố tinh thần riêng tư của các dân tộc, đôi khi nó là kinh nghiệm tổ tiên, truyền thống và thần thoại sáng thế hay bản đồ về vũ trụ, ta có thể ví dụ tiêu biểu cho các hoa văn này qua các biểu tượng trên các lớp phên nhà Prong của nhiều dân tộc Tây Nguyên. Bên cạnh đó, theo quan niệm của nhiều tộc người, bản thân việc đan dệt nên các hoa văn này cũng phải được thực hiện bởi cả buôn làng bằng thủ công chứ không phải từ người bên ngoài. Do vậy khi lấy bất kỳ hoa văn nào của bất kỳ cộng đồng dân tộc cư ngụ ở Tây Nguyên, ta cũng đang lấy đi ngôn ngữ thiết kế và di sản của họ để ráp nối vào một đối tượng quá khác biệt. Và điều gì sẽ đảm bảo người thiết kế không dùng các biểu trưng văn hoá này sai lệch với quan niệm của chủ nhân văn hóa? Chính ở đây ta nhận ra không có một mạnh ngầm nào tạo ra tính liên kết cho ngôn ngữ của đôi giày này.
Ranh giới mỏng manh giữa tôn vinh văn hóa và chiếm dụng văn hóa
Chiến dịch truyền thông của Biti's và nhiều dự án thiết kế có khai thác yếu tố văn hóa khác đang thể hiện sự nhập nhằng giữa một bên là tôn vinh văn hóa bản địa, với một bên là chiếm dụng văn hóa và không có hành động phản hồi với cộng đồng chủ thể. Cần nói rõ rằng tôn vinh văn hóa phải là một quá trình sáng tạo nhiều chiều: nghệ sĩ tiếp xúc với cộng đồng, học hỏi từ họ, thấu hiểu các vấn đề quan trọng trong tinh thần của nền văn hoá đang nghiên cứu, cẩn trọng trong các yếu tố nhạy cảm, và thậm chí là tạo ra cơ hội để cộng đồng lên tiếng nói về văn hóa của chính mình, sau đó có động thái chia sẻ phúc lợi với cộng đồng từ dự án.
Khi quảng bá yếu tố thổ cẩm, Biti’s đã gộp chung chủ nhân của các sáng tạo này thành một từ duy nhất là “thổ cẩm Tây Nguyên”. Tây Nguyên là một vùng đất đa dạng thành phần tộc người với hơn 46 tộc người cùng sinh sống. Vậy khi nói đến thổ cẩm Tây Nguyên là đang nói tới thổ cẩm của dân tộc nào? Điều này cũng nhạy cảm tương tự như khi một nhà thiết kế phương Tây trộn lẫn áo dài Việt Nam và Kimono Nhật Bản rồi gọi chung là “trang phục châu Á”. Thực tế, đã có nhiều phản đối về cách gộp tên gọi "thổ cẩm" cho chung các chất liệu của đồng bào dân tốc thiểu sổ.
Chưa kể đến ngữ cảnh cụ thể của các thiết kế thổ cẩm này: dùng như thường phục hay gắn với tính nghi lễ thiêng liêng? Có một dạng chiếm dụng văn hóa gọi là "chiếm dụng chủ thể" (subject appropriation, James Young. 2008), khi người từ bên ngoài thay mặt cho cộng đồng nói về bản sắc của họ mà không có sự đồng thuận của cộng đồng. Khi đó cộng đồng bị tước mất quyền đại diện và trở nên vô danh, bị gạt ra ngoài lề trong danh nghĩa "được tôn vinh".
Nhưng đây chưa phải là điểm kết của một chiến dịch văn hóa có trách nhiệm. Công khai về quá trình nghiên cứu, tương tác và credit đầy đủ chủ nhân văn hóa là những động thái khởi đầu, nhưng cần lưu ý rằng các thiết kế này phục vụ cho thương mại, và các tuyên bố của Biti’s chưa cho thấy lợi ích thương mại sẽ được chia sẻ với cộng đồng chủ nhân như thế nào. Tôn vinh văn hóa là tạo điều kiện cho cộng đồng nói về chính họ, và tạo ra những chuyển biến tích cực khi cộng đồng cũng được hưởng lợi từ thành quả sáng tạo của mình. Khi thiếu vắng các công bố này thì chiến dịch sẽ rơi vào trường hợp chiếm dụng.
Những tham khảo về dự án có trách nhiệm
Các cáo buộc về chiếm dụng văn hóa thường xuyên xảy ra trong lĩnh vực sáng tạo. Điều đó thúc đẩy các nhà thiết kế và thương hiệu nỗ lực nhiều hơn trong việc nghiên cứu và tạo ra phúc lợi cộng đồng. Khi thực hiện Frozen 2, Disney đã cố gắng khắc phục các thiếu sót về văn hóa của phần trước đó bằng cách gặp gỡ các cộng đồng người Sámi và ký kết thỏa thuận với họ. Các hãng thời trang từ Gucci, Dior đến Prada và Burberry rơi vào tình trạng chiếm dụng và buộc phải thay đổi cách tiếp cận. Năm 2020, Dior đã mời nhà thiết kế hàng đầu châu Phi Pathé Ouédraogo cộng tác trong BST Dior Cruise 2020 x Pathé’O. Ông đã mang đến những hoạ tiết sáp ong vốn được dùng như một ngôn ngữ không lời để những người phụ nữ trao truyền và bảo vệ những tầng sâu văn hoá châu Phi. Hình ảnh của cố tổng thống Nelson Mandela - biểu tượng độc lập của Nam Phi - cũng được thể hiện bằng kỹ thuật thủ công tuyệt hảo. Thông qua sự cộng tác này, Dior đã để cho nhà thiết kế đại tài Pathé Ouédraogo kể câu chuyện văn hóa châu Phi bằng ngôn ngữ đầy kiêu hãnh của chính mình.
Hoặc, cũng là Dior, trong BST Dior Men Pre-Fall 2021, Dior đã làm việc trực tiếp với các nghệ nhân Trung Quốc khi mong muốn chuyển thể kỹ thuật thêu kết hạt truyền thống của họ lên trang phục đương đại.
Gặp gỡ cộng đồng trong bối cảnh văn hóa của chính họ và để họ lên tiếng nói với đầy đủ tộc danh, quan niệm và suy tư là động thái bắt buộc phải có. Sự tư vấn từ các nhà văn hóa học và nhân học là rất cần thiết. Tiếng nói từ các chuyên gia sẽ giúp thương hiệu hiểu rõ hơn cách ứng xử có trách nhiệm với các cộng đồng thay vì tuyên ngôn chủ quan một chiều. Bên cạnh đó tham vấn cũng giúp nhà thiết kế có định hướng tốt hơn trong cách kết hợp các yếu tố để cho ra những sản phẩm mạch lạc thay vì chắp dính.
Kết luận
Trong bối cảnh người Việt Nam bắt đầu thể hiện sự băn khoăn về bản sắc, thì các nghệ sĩ, nhà sáng tạo và thương hiệu cũng bước đầu khởi động việc nghiên cứu để lồng ghép các yếu tố văn hóa vào trong sản phẩm. Trong giai đoạn tiên phong này, dĩ nhiên khó tránh khỏi sự gồng gánh và tích hợp quá nhiều chi tiết bề nổi mà thiếu mất mạch ngầm liên kết. Đồng thời, các nhà sáng tạo cũng chưa có kinh nghiệm trong việc tương tác với các cộng đồng chủ thể văn hóa và tạo ra phúc lợi xã hội. Giải pháp ở đây là tìm kiếm các tiếng nói đa ngành, đa chiều để tạo ra những sản phẩm thực sự mạch lạc và hướng tới sự phát triển bền vững lâu dài.
Hiếu Y - Vương An Nguyên
