L'Dictionary: [Áo Dài cách tân] - Đặc trưng phong cách trang phục truyền thống người Việt
Ta biết Tết đến là khi người người bắt đầu sắm sửa, dọn dẹp khang trang nhà cửa, quán xá thi nhau treo dây tài lộc nhuộm đỏ cả góc phố, hay chợt thấy có người diện Áo Dài dạo phố, chụp hình. Đó là hương vị ngày Tết, hương vị từ mùi hương, từ góc nhìn, từ nhịp sống vội vã. Áo Dài Việt xuất hiện khắp mọi nơi, và đặc biệt Tết là một dịp tốt để người Việt giữ truyền thống và văn hoá Việt. Ta thấy hoa đào nở là thấy Tết, thấy Áo Dài là thấy Tết. Tết của người Việt mang đậm bản sắc qua bao mùa không thay đổi như vậy.
Trước có Áo Dài truyền thống, nay có Áo Dài cách tân. Nhưng cho dù ở thời điểm nào, Áo Dài vẫn cần giữ được đặc điểm cốt lõi của nó. Áo Dài có tỉ lệ vì phải phụ thuộc vào đặc điểm cơ thể, nhân cách học, kinh tế, thậm chí là về chính trị, bối cảnh. Để có được phong cách truyền thống của người Việt thì cần phải phân biệt được qua yếu tố văn hoá (khi đề cập đến văn hoá thì sẽ nói đến tính uy) tức là cần tìm ra đặc điểm chính gốc mà chỉ Việt Nam mới có, màu sắc, tỉ lệ, hình khối, cấu trúc trang phục, cách mặc, hoa văn, hoạ tiết,... là gì. Ví dụ như hình khối là hình chữ nhật, tỉ lệ là áo phải qua đầu gối, có rất nhiều trường hợp khiến chúng ta nhầm lẫn với trang phục Trung Quốc bởi áo ngắn hơn gối. Như vậy, nếu trang phục không đáp ứng được một trong những yếu tố trên thì sẽ không được gọi là Áo Dài, hoặc có thể tạm gọi là áo được lấy cảm hứng từ Áo Dài.
Tất nhiên, ý kiến trên cũng chỉ mang đến một góc nhìn mới bởi không có định nghĩa cho cái đúng và sai. “Nhiều người mặc thì sẽ thành truyền thống, nhiều người gọi cái mà mình coi là sai là Áo Dài thì tự nhiên nó sẽ là Áo Dài.” - Theo thạc sĩ, giảng viên khoa Thời trang Đại học Văn Lang, cô Cẩm Ly. “Câu chuyện này được giải thích bởi hai khái niệm bảo tồn văn hoá, chúng ta có bảo tồn nguyên bản và bảo tồn tiếp biến. Tiếp biến thì cần đảm bảo rằng người xem nhận ra đó là nguồn cảm hứng từ Áo Dài, nếu chọn cách điệu quá nhiều mà không tôn trọng quy tắc thì chúng ta sẽ không còn nhận ra nguyên bản của nó nữa. Để được gọi là Áo Dài thì cần có yếu tố, đặc điểm vẫn còn lưu lại bản sắc, phong cách truyền thống của người Việt.”
Áo Dài truyền thống bắt đầu từ lối cải cách Áo Dài Lemur Nguyễn Cát Tường. Tại thời điểm đó, những nhóm tư sản có tri thức sinh sống tại thành phố được tiếp xúc với tư tưởng phương Tây cần trang phục đơn giản hơn để có thể mặc hằng ngày bởi trang phục lúc bấy giờ khá rườm rà và không phù hợp với điều kiện công việc và khí hậu. Lemur là người được ảnh hưởng bởi tư tưởng phương Tây, ông bắt đầu vẽ một chiếc áo hai tà và hầu hết tay áo, cổ áo giống trang phục kiểu Âu: cổ tròn cách điệu, xẻ rộng, tay phồng hoặc cắt bỏ phần tay áo truyền thống,... bởi cho rằng chúng khá rườm rà. Ông bắt đầu bị nhiều người lên án bởi ý tưởng quá táo bạo. Tất nhiên, đại chúng vẫn cần một kiểu áo tinh giản phù hợp với đời sống hằng ngày nhưng vẫn phải giữ được tính truyền thống, Lê Phổ chọn giữ và kết hợp hai yếu tố đó lại: Tay không phồng, vạt áo dài, cổ kín, nút cài bên tay phải,,... Cái đổi mới nhất của Áo Dài là được cắt may bằng công thức của phương Tây, có nghĩa là trước đây người ta sẽ phụ thuộc vào một tấm vải để may áo, kỹ thuật cắt may của phương Tây thì quy lại thành những khối trang phục. Sau đó, dần dần Áo Dài Lê Phổ được cắt gọn gàng hơn, chít eo với kỹ thuật cắt may đương đại. Sự kiện này diễn ra trong khoảng thập niên 30 đến 40 - Đó cũng chính là giai đoạn người ta chọn những yếu tố thuộc về văn hoá khác, các dân tộc khác trên thế giới để tạo ra nghệ thuật mới ở trong bối cảnh riêng biệt. Áo Dài phát triển đúng giai đoạn nếu xét Áo Dài ở trong tiến trình lịch sử, bối cảnh nghệ thuật chung của thế giới. “Áo Dài luôn đi cùng với những biến đổi của thời đại” - Áo Dài từ năm 30 đến nay được biến tấu rất nhiều và Áo Dài cũng chịu ảnh hưởng bởi xu hướng thời trang trên thế giới. Áo Dài ở những năm 50 chít eo, đến thập niên 60 thì thay đổi hoạ tiết, năm 70 bị ảnh hưởng bởi lối sống hippie,... cho đến Áo Dài cách tân ở thế giới hiện đại. Ta dễ dàng nhận thấy ở bối cảnh rộng hơn, nhóm mặc Áo Dài cách tân hiện đại đang ảnh hưởng bởi xu hướng thế giới, có khi biến tấu thành cut-out, áo cổ yếm,... tuy nhiên, những thay đổi quá đột ngột và không đáp ứng được quy tắc chung vẫn chỉ được xem như là áo lấy cảm hứng từ Áo Dài.
Đặc điểm chung của Áo Dài
Người Việt Nam có tính linh hoạt, nhanh nhẹn bởi điều kiện sinh hoạt khó khăn cùng với vị trí địa lý đắc địa thường xuyên bị các nước khác dòm ngó - GS. TSKH Trần Ngọc Thêm cũng đã đưa ra kết luận trong cuốn “Cơ sở văn hoá Việt Nam". Và theo đó, Áo Dài cũng linh hoạt bởi trong tâm thức người Việt cũng linh hoạt để ứng dụng các yếu tố mới vào Áo Dài. Ngay cả Kimono của Nhật cũng vậy, đều có hai loại nguyên bản và cách tân. Đối với loại nguyên bản thì người Nhật là dân tộc tôn trọng tôn ti trật tự, ngăn nắp nề nếp, nho giáo mạnh, trang phục truyền thống của họ cũng sẽ bị ảnh hưởng nhiều. Cái gì mặc trước, cái gì mặc sau đều có quy tắc riêng. Chúng ta sẽ không cầu kì trong trang phục truyền thống của mình bởi do hoàn cảnh và điều kiện khó khăn nên người Việt xưa ít quần áo, thậm chí họ mặc áo tứ thân lúc làm đồng thấy vướng thì xắn lên, lúc có khách thì thả gấu quần xuống. Đó là yếu tố văn hoá.
Áo Dài truyền thống cũng từng bị lên án nhưng sau nhiều biến đổi thì đã trở thành truyền thống. Với Áo Dài cách đây khoảng 100 năm thì những gì chúng ta đang mặc không được gọi là Áo Dài, nhưng nếu như ở thế hệ hiện tại hoặc trong khoảng 10-20 năm nữa, tất cả mọi người đều gọi đó là Áo Dài thì sẽ là Áo Dài. Tương tự, khoảng những năm 40-50 khi Hoàng hậu Nam Phương, Madame Nhu,... mặc những bộ Áo Dài như vậy, từ điển Oxfort định nghĩa Áo Dài Việt Nam giống như hình ảnh của họ, cho nên ta tạm gọi đó là Áo Dài truyền thống. Đến nay, Áo Dài nữ được cách tân thành nhiều kiểu dáng đa dạng, về phần Áo Dài cho nam vẫn chưa có nhiều thay đổi. Cuối cùng, để được gọi là Áo Dài thì người sáng tạo cần giữ được những đặc điểm tiên quyết như tỉ lệ, cấu trúc,... để phân biệt áo đó với những kiểu áo khác. Nếu không chỉ là lấy cảm hứng từ Áo Dài. Nhưng suy cho cùng, tất cả vẫn phải bắt nguồn từ truyền thống, là từ gốc rễ con người, và văn hoá được tạo ra bởi số đông.
Bài viết có sự hướng dẫn và tham khảo ý kiến từ Thạc sĩ, giảng viên Cẩm Ly - khoa Thời trang, Đại học Văn Lang.
